Κάρολος Κουν: Το θέατρο ως συλλογικό βίωμα

Δεν ξέρω, βέβαια, αν μιλώ για τα ίδια τα πράγματα ή για αναπόφευκτες επεξεργασίες της μνήμης. Νομίζω, ωστόσο, ότι παραμένω πιστός και σε μια ηλικία και σε μια εποχή λέγοντας τούτο: για όσους έτυχε να διανύουν την εφηβεία τους όταν γεννήθηκε το Θέατρο Τέχνης, οι παραστάσεις του απετέλεσαν γεγονότα πρώτου μεγέθους — απ’ αυτά που νιώθεις πως μετράνε στη ζωή όχι μόνο ενός ανθρώπου, αλλά και του τόπου.

Δεν θα με ξάφνιαζε αν κάποιος από τη γενιά μας σκεφτόταν να συντάξει το βιογραφικό του σημείωμα μνημονεύοντας, πλάι σε συμβάντα που τον ενσωματώνουν στις ιστορικές περιπέτειες, τα έργα που ανέβασε εκείνα τα χρόνια ο Κουν: «Βρικόλακες», «Ρόσμερσχολμ», «Για ένα κομμάτι γης»…

Μα —θα ρωτήσουν οι κατοπινοί— τι έβρισκε η γυμνασιακή νεολαία της Κατοχής στο θέατρο της πλατείας Καρύτση; Ζυγίζω τα λόγια μου: κάτι που ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της και ξεπερνούσε τις προσδοκίες της. Αν έπρεπε να ιεραρχήσουμε τις αρετές που αναζητούσαν τότε, σε τέτοιας λογής προσπάθειες, όσοι λογάριαζαν ότι δεν ήταν πια παιδιά και θέλαν να συμπορευτούν με τις ζωντανές δυνάμεις του έθνους, θα βάζαμε, πιστεύω, πρώτα την ανιδιοτέλεια και τον ενθουσιασμό. Αυτά τα πρόσφεραν απλόχερα ο Κουν και οι συνεργάτες του. Και δίναν ταυτόχρονα, σαν δώρο που δεν το περίμεναν οι άγουροι θεατές τους, την αισθητική συγκίνηση. Ήταν μια εμπειρία που οι πιο πολλοί δεν την είχαν συνδέσει άλλη φορά με το θέατρο και που γινόταν κυρίως αισθητή από τη διαφορά της θερμοκρασίας. Αλλού, ακόμα και σε απόπειρες αξιοσέβαστες, υπήρχε συνήθως μια ψυχρότητα που καθήλωνε ηθοποιούς και κοινό, τον καθένα στην όχθη του, αντικριστά. Ο Κουν, αντίθετα, κατάφερε ν’ αναπτύξει πάνω στη σκηνή μια θερμότητα που δεν αργούσε να διαχυθεί στην πλατεία, καταργώντας στην ουσία τη ράμπα.

Αυτήν την ακτινοβολία, αυτήν τη συνεκτική πυκνότητα ανεκάλυπτε, συνεπαρμένος, όποιος πήγαινε στο Θέατρο Τέχνης. Αργότερα, σε καιρούς μειωμένης ψυχικής ομοιογένειας, έμελλε να σταθμίσουμε, ποιος λίγο, ποιος πολύ, τα όρια ή τους κινδύνους της συγκινησιακής ευφορίας. Σ’ εκείνη όμως τη φάση ο ρόλος της ήταν, αναμφισβήτητα, θετικός. Χωρίς τον Κουν το θέατρο θα εξακολουθούσε —ποιος ξέρει έως πότε;— να εμπνέει σε πολλούς από μας τον τυπικό σεβασμό που συνοδεύει τις μορφωτικές υποχρεώσεις. Χάρη στον Κουν μάθαμε πολύ νωρίς στη ζωή μας ότι το θεατρικό γεγονός μπορούσε να αποτελέσει συλλογικό βίωμα, αφορμή και απόδειξη ομαδικής σύμπνοιας.

Ακούμε να γίνεται, ενίοτε, λόγος για τη σκηνοθετική μαγεία του Κουν, σαν να επρόκειτο για κάτι που συντελείται σε θερμοκήπιο, μακριά από τις παγωνιές του ανοιχτού ιστορικού χώρου. Στα χρόνια της Κατοχής μια τέτοια εκδοχή θα μας φαινόταν αδιανόητη. Δεν θέλω να πω μ’ αυτό ότι δεν καταλαβαίναμε πόσο ιδιάζουσα ήταν η έξαψη της παράστασης, πόσο διαφορετική ήταν η διάσταση στην οποία ζούσαμε όταν παιζόταν το έργο. Αλλά δεν είχαμε ποτέ την εντύπωση ότι ατονούσε έτσι η σχέση μας με την πραγματικότητα. Νιώθαμε πως ό,τι γινόταν εκεί, στον κλειστό εκείνο χώρο, απηχούσε κάθε στιγμή μια βαθύτερη έγνοια για τις τύχες του τόπου. Πώς; Δεν ξέρω αν είμαι σε θέση να το εξηγήσω ικανοποιητικά. Θυμάμαι, πάντως, πως για μας το Θέατρο Τέχνης έμοιαζε να έχει την ίδια φορά με τα αγωνιστικά στοιχεία του έθνους.

Στραμμένοι προς το μέλλον, μετρούσαμε με παιδική αυστηρότητα τους ανθρώπους και τα πράγματα που θα άξιζε να κρατούσαμε στον κόσμο όπου ελπίζαμε και όπου δεν έμελλε να ζήσουμε. Ανάμεσά τους, ο Κουν και το θέατρό του στεκόταν σε καλή σειρά. Αυτό θυμάμαι. Και δεν νομίζω να πρόκειται για επεξεργασία μνήμης.

*Κείμενο του σπουδαίου κριτικού θεάτρου και μεταφραστή Κωστή Σκαλιόρα (1927-2013), που είχε πρωτοδημοσιευτεί στο λεύκωμα «Θέατρο Τέχνης 1942-1972».

Ο Κωστής Σκαλιόρας

Ο μέγας θεατράνθρωπος Κάρολος Κουν, ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης (1942), γεννήθηκε στην Προύσα της Μικράς Ασίας στις 13 Σεπτεμβρίου 1908 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 14 Φεβρουαρίου 1987.