«Θέλω να κάνω καταπληκτικό σεξ πριν το πυρηνικό χτύπημα» – Φόβοι και επιθυμίες Ουκρανών εν μέσω πολέμου

«Ελπίζω ο πρώην μου να σκοτώθηκε από πύραυλο» στον πόλεμο, αναφέρει μία Ουκρανή σε ένα μήνυμα.

«Ντρέπομαι που μου λείπουν οι γάτες μου περισσότερο από τον ίδιο μου τον μπαμπά», γράφει κάποιος άλλος.

«Θέλω να σκοτώσω τον πατέρα μου για τα σοβιετικά του πιστεύω», εξομολογείται ένας τρίτος.

«Δεν μπορώ να αυνανιστώ», εκμυστηρεύεται ένας άντρας, ενώ ένας άλλος σημειώνει: «Εγώ αυνανίζομαι κάθε μέρα».

Και κάποιος άλλος γράφει: «Θέλω να κάνω καταπληκτικό σεξ πριν από το πυρηνικό χτύπημα, αλλά εδώ και δύο μήνες δεν έχω τις συναισθηματικές δυνάμεις ούτε για να ανοίξω το Tinder».

Αυτές οι οικείες εξομολογήσεις εμφανίζονται σε έναν τοίχο του Jam Factory, ενός κομψού κέντρου τέχνης στην πόλη Λβιβ της δυτικής Ουκρανίας, το οποίο, με έναν απίθανο τρόπο, άνοιξε εν μέσω της ρωσικής εισβολής, σύμφωνα με τον βρετανικό The Guardian.

Μία διαφορετική έκθεση στην εμπόλεμη ζώνη

Οι εκμυστηρεύσεις αυτές είναι παρμένες από μια συλλογή ανώνυμων «μυστικών» κατά τη διάρκεια του πολέμου, που η καλλιτέχνης Bohdana Zaiats συγκέντρωσε χρησιμοποιώντας μια διαδικτυακή φόρμα Google και δημοσίευσε στο Instagram. Κάθε ένα από αυτά παρέχει μια φευγαλέα εικόνα των πιο ιδιωτικών, ανείπωτων σκέψεων των Ουκρανών, που ταλανίζονται από τον σπαραγμό και την απομάκρυνση που επέφερε ο πόλεμος.

Πρόκειται για μία από τις πιο εύθραυστες και ευάλωτες στιγμές στην εναρκτήρια έκθεση του Jam Factory, με τίτλο «Our Years, Our Words, Our Losses, Our Searches, Our Us» (Τα χρόνια μας, οι λέξεις μας, οι απώλειές μας, οι αναζητήσεις μας, το «εμείς» μας).

Η έκθεση – την οποία επιμελήθηκαν οι Kateryna Iakovlenko, Natalia Matsenko και Borys Filonenko – ζουμάρει σε τέτοια ωμά συναισθήματα, συγκεντρώνοντας έργα που εκφράζουν τις τρυφερές ιδιομορφίες της εσωτερικής ζωής, με τρόπους που η δημοσιογραφία ή το ντοκιμαντέρ δεν μπορούν να εκφράσουν. Αλλά επίσης μεγεθύνει και σε ένα ιστορικό πανόραμα που εκτείνεται μέχρι τον 19ο αιώνα, το οποίο είναι συχνά ανησυχητικό, επώδυνο και περίπλοκο.

Ένα έργο καταλήγει με την πρόταση ότι μια μέρα θα μπορούσε να φυτευτεί ένας κήπος πάνω από αυτά τα λαβωμένα, πληγωμένα χωράφια, αντί για ένα παραδοσιακό μνημείο – «ώστε να έχουμε κάτι να χάσουμε»…

Στιγμιότυπο από την έκθεση στο Λβιβ της Ουκρανίας

«Αυτή η γη ήταν πάντα επιθυμητή»

Οι επισκέπτες ξεκινούν με την Κριμαία. Πριν ακόμα μπουν στην έκθεση, το εισιτήριο που τους δίνουν στη ρεσεψιόν είναι από μόνο του ένα έργο τέχνης, με τίτλο «Δεν έχω άλλη πατρίδα εκτός από σένα».

Δημιουργήθηκε από την εξόριστη σχεδιάστρια Sevilya Nariman-qizi από τους Τατάρους της Κριμαίας, η οποία «δεν ήταν ποτέ παρούσα σε ουκρανικές γκαλερί ή δεν είχε καμία σχέση με τον κόσμο της τέχνης», λέει η Iakovlenko – μέρος μιας ιστορίας αποκλεισμού, που τώρα μεγεθύνεται ριζικά για εκείνους τους Τατάρους της Κριμαίας, οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζονται ως ισλαμιστές εξτρεμιστές από τις ρωσικές αρχές και παραμένουν στην παράνομα κατεχόμενη χερσόνησο.

Μόλις μπείτε στην έκθεση, σας υποδέχεται ένα πανοραμικό έργο του 1991-92, που έγινε όταν η Ουκρανία ανεξαρτητοποιήθηκε από την Σοβιετική Ένωση. Με τίτλο «Η άμυνα της Σεβαστούπολης», πρόκειται για μια σουίτα πέντε έργων ζωγραφικής των Oleksandr Hnylytskyi και Oleg Holosiy.

Η μορφή και οι εικόνες του παραπέμπουν σε ένα παλαιότερο αναμνηστικό πανόραμα του Κριμαϊκού πολέμου του 1854-55, που είχε φιλοτεχνηθεί από τον ζωγράφο Franz Roubaud το 1904, το οποίο είχε υποστεί μεγάλες ζημιές στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αναδρομή στον πόλεμο του 19ου αιώνα είναι μια εύστοχη επιλογή, δεδομένης της σημερινής τραυματικής κατάστασης. «Αυτή η γη ήταν πάντα επιθυμητή», λέει η Iakovlenko για την Κριμαία, που προσαρτήθηκε από την Ρωσία το 2014. «Ήταν πάντα μια κόκκινη γραμμή στην πολιτική».

«Τι είναι καλύτερο να ξεχνάμε;»

Τι θυμόμαστε, ποιος ο λόγος να θυμόμαστε, τι είναι καλύτερο να ξεχνάμε; Η Katya Buchatska, έργο της οποίας θα βρίσκεται στο περίπτερο της Ουκρανίας στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας, εξετάζει πώς η ίδια η γη κρατάει την απώλεια σε ένα έργο – βίντεο από το 2023. Καθώς η κάμερα κινείται πάνω από χωράφια σημαδεμένα από τρύπες οβίδων, σκέφτεται κανείς άλλα κενά, άλλους κενούς χώρους που προκλήθηκαν από τον πόλεμο – ζωές που κόπηκαν, καλλιτεχνικό έργο που δεν θα γίνει ποτέ, σπίτια που καταλαμβάνονται ή καταστρέφονται και δεν μπορούν ποτέ να ξαναεπισκεφτούν.

Τέτοια κενά στις ζωές των επιζώντων, παραδόξως, δεν μοιάζουν με κενούς χώρους, αλλά είναι φτιαγμένα από μια θλίψη που γεμίζει το σώμα μέχρι ασφυξίας. Οι επιμελητές το γνωρίζουν αυτό από πρώτο χέρι. Η Iakovlenko έχασε το πρώτο της σπίτι, στην περιοχή του Λουγκάνσκ, από την κατοχή του 2014. Έχασε ένα μεταγενέστερο σπίτι, στο Ιρπίν κοντά στο Κίεβο, από χτύπημα κατά τους πρώτους μήνες της ρωσικής εισβολής το 2022.

Ένα παιδί κοιτάζει με περιέργεια τα εκθέματα, ενώ ζει τον φόβο του πολέμου στην πιο τρυφερή ηλικία

Η Buchatska εξετάζει το ρόλο των μνημείων, τα οποία συχνά έχουν και προειδοποιητικό χαρακτήρα. Όμως, όπως σημειώνει, η ανάμνηση τρομερών γεγονότων δεν αποτελεί πάντα αποτελεσματική προστασία από το να μην ξανασυμβούν τέτοια πράγματα. Το έργο της Buchatska καταλήγει με την πρόταση ότι μια μέρα θα μπορούσε να φυτευτεί ένας κήπος πάνω από αυτά τα λαβωμένα, πληγωμένα χωράφια, αντί για ένα παραδοσιακό μνημείο – «ώστε να έχουμε κάτι να χάσουμε», λέει χαρακτηριστικά.

Αν η γη κρατάει τη μνήμη του τραύματος, το ίδιο κάνουν και τα στομάχια και τα στόματα. Η Open Group είναι μια κολεκτίβα Ουκρανών καλλιτεχνών που θα εκπροσωπήσει τη γειτονική χώρα της Πολωνίας στη φετινή Μπιενάλε. Για το έργο τους «Repeat After Me», πέρασαν χρόνο στο Λβιβ καταγράφοντας συγκεκριμένους ήχους του πολέμου, όπως τους εξέφρασαν πρόσφυγες που είχαν φύγει από το μέτωπο.

«Επαναλάβετε μετά από μένα, για να θυμάστε»

Η ταινία αρχίζει με την Svitlana,  από την περιοχή του Λουγκάνσκ, να μιμείται τον ήχο ενός Ka-52 Alligator – ενός νέου ρωσικού επιθετικού ελικοπτέρου που έχει σχεδιαστεί για να καταστρέφει άρματα μάχης και υποδομές. Αφού προσφέρει ένα μακρύ, φθίνον «tr-tr-tr», η Svitlana καλεί το κοινό να «επαναλάβει μετά από μένα»: το έργο έχει τη μορφή καραόκε.

Ακολουθεί η Antonina, με τον πένθιμο θρήνο της σειρήνας αεροπορικής επιδρομής, έναν ήχο που οι περισσότεροι άνθρωποι στη δυτική Ευρώπη γνωρίζουν μόνο μέσα από τις ταινίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Iryna μιμείται ένα τανκ T-80, ενώ ο Boris, από τη Μαριούπολη, μιμείται τον ήχο των αεροπορικών βομβαρδισμών, ένα λεπτό τραγούδι που ακολουθείται από ηχηρούς κρότους. «Επαναλάβετε μετά από μένα, για να θυμάστε» λέει, γιατί πρόκειται για αναμνήσεις ιστορικής σημασίας, που είναι πάρα πολλές για να τις χωρέσει ένα μόνο άτομο.

Η πρωτότυπη έκθεση στο Λβιβ

Ένα άλλο έργο της Open Group αποτελείται από ταινίες δύο Ουκρανών γυναικών, που περιγράφουν τα εγκαταλελειμμένα σπίτια τους – το ένα χάθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το άλλο κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης με την Ρωσία που ξεκίνησε το 2014.

Τα όρια της μνήμης

Ένα μακρινό βλέμμα αγάπης καλύπτει τα πρόσωπα αυτών των ηλικιωμένων γυναικών, καθώς η μία θυμάται μια ιδιαίτερα καρποφόρα κερασιά στον κήπο της και η άλλη την ακριβή γωνία ενός τζακιού που την ζέστανε για τελευταία φορά τη δεκαετία του 1940. Καθώς οι γυναίκες μιλούν, οι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν και χρησιμοποιούν εικόνες από υπολογιστή για να «ξαναχτίσουν» τα σπίτια – η κολεκτίβα αργότερα ξαναχτίζει κυριολεκτικά τα σπίτια ως αρχιτεκτονικά μοντέλα, με τις φευγαλέες εικόνες της μνήμης να γίνονται πραγματικότητα.

Τα πάντα σε αυτή την έκθεση πάλλονται από την αίσθηση της δύναμης και των ορίων της μνήμης – κάποιες αναμνήσεις διατηρούνται μανιωδώς, τραυματικά, ενώ άλλες αιωρούνται εκτός εμβέλειας, ίσως για πάντα χαμένες.

Υπάρχει μια μικροσκοπική, ανεπιτήδευτη, ρεαλιστικά κατασκευασμένη εικόνα στην έκθεση, η οποία δεν είχε καν σκοπό, αρχικά, να θεωρηθεί ως έργο τέχνης – και όχι μόνο επειδή ο καλλιτέχνης, την εποχή που την έφτιαξε, ήταν αποκλειστικά επικεντρωμένος στον ανθρωπιστικό εθελοντισμό. Σε έναν από τους τοίχους της γκαλερί εκτίθεται ένα κινητό τηλέφωνο.

Το παιχνίδι των λέξεων

Στην οθόνη του απεικονίζεται η φωτογραφία ενός ξύλινου φράχτη που διχοτομείται από μια διπλή πύλη. Την τράβηξε ο Yaroslav Futymskyi, ένας καλλιτέχνης με ενδιαφέρον για τη γλώσσα, ενώ βοηθούσε στην ανοικοδόμηση της βόρειας περιοχής του Τσερνίχοφ, μετά την κατάληψή της στις αρχές του πολέμου.

Στην πύλη αναγράφεται «DETY», που στα ρωσικά σημαίνει «παιδιά». Τέτοιες πινακίδες ζωγραφίζονταν συνήθως ως έκκληση για έλεος προς τους εισβολείς που πλησίαζαν. Σε αυτή την περίπτωση, τα γράμματα είναι χωρισμένα, δύο σε κάθε πλευρά της πύλης, γεγονός που προσκαλεί σε διαφορετική ανάγνωση.

Στα ουκρανικά, «DE TY» – δύο λέξεις – σημαίνει: «Πού είσαι;». Θα μπορούσε σχεδόν να χρησιμεύσει ως εναλλακτικός τίτλος για την έκθεση, η οποία επενδύει στην ανασκαφή της αίσθησης του τόπου, στον χρόνο και την ιστορία – και στην εξεύρεση ενός τρόπου να ανακτήσουμε, με κάποιο τρόπο, πράγματα που έχουν χαθεί.