Γαλιλαίος: Η διπλή προσωπικότητα μιας ιδιοφυΐας

Στις 15 Φεβρουαρίου γεννιέται ο ιταλός αστρονόμος, Γκαλιλέο Γκαλιλέι. Ο Γαλιλαίος, όπως τον αποκαλούμε στην Ελλάδα, είναι ο άνθρωπος που με την ευφυΐα και το πείσμα του συνέβαλε τα μέγιστα ώστε η ανθρωπότητα να γνωρίσει τον πλανήτη στον οποίο κατοικεί και το σύμπαν που την περιβάλει.

Γράφει στο «ΒΗΜΑ» της 6ης Αυγούστου 2003, η Veronique Maurus της εφημερίδας Le Monde για τον Γαλιλαίο, που συγκρούστηκε με τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία και ήρθε αντιμέτωπος με την Ιερά Εξέταση, για τις επιστημονικές του ιδέες:

Μπροστά στην Ιερά Εξέταση

«Αιώνιο σύμβολο της αλήθειας που χλευάζεται από τον θρησκευτικό σκοταδισμό, είναι ο πιο διάσημος ήρωας της επιστήμης, ο ιδανικός λαϊκός μάρτυρας. Στην εποχή των “ουσάρων της Δημοκρατίας”, o “Διάλογός” του τέθηκε εκτός καταλόγου, αλλά η Εκκλησία ουδέποτε τον αποκατέστησε – και γι’ αυτό τον αγαπάμε.

»Βέβαια τον Ιούνιο του 1633, κατά τη διάρκεια της δίωξής του, ο γέροντας δεν σάπιζε κουρελιασμένος στα μπουντρούμια της ρωμαϊκής Ιεράς Εξέτασης. (…) Μέσα στην άνεση της αίθουσας της πρεσβείας της Τοσκάνης, στη μόδα των κληρικών, δεν θα φορέσει τη λευκή τήβεννο του μετανοούντος παρά μόνο για μία ημέρα, όταν θα κληθεί να μετανοήσει ενώπιον των δικαστών.

»Επιστρέφει στην πρεσβεία, όπου ο Πάπας λόγω της επιθυμίας του δούκα της Τοσκάνης και της εύθραυστης υγείας του σοφού τού επιτρέπει να διαμείνει κατά τη διάρκεια των τριών μηνών της διαδικασίας και έπειτα των πρώτων ημερών της “κάθειρξής” του.

Η ετυμηγορία

»Μερικές ημέρες αργότερα, τίθεται υπό τη φροντίδα ενός από τους πιο παλαιούς θαυμαστές του, του αρχιεπισκόπου της Σιένα, ο οποίος του δίνει το φορείο του για να περιορίσει την κόπωση του ταξιδιού.

»Το κρατά σπίτι επί πέντε μήνες, προτού επιστρέψει στην παλαιά βίλα του, στο Αρκέτρι, στα προάστια της Φλωρεντίας, δύο βήματα από το μοναστήρι όπου ζουν οι δύο κόρες του.

»Συνολικά, δεν περνά παρά μόνο 15 ημέρες στα μέρη της Ιεράς Εξέτασης, όχι μέσα σε ένα κελί αλλά στο δωμάτιο των αξιωματικών στο παλάτι του Αγίου Γραφείου.

»Σε ηλικία 69 ετών, το 1633, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι δεν είναι ένας μοναχικός ερευνητής ούτε ένας ιδεαλιστής έτοιμος να πεθάνει για τις ιδέες του, πολύ λιγότερο ένας ιδεαλιστής έτοιμος να πεθάνει για τις ιδέες του, πολύ λιγότερο ένας αιρετικός.

»Είναι όμως ο πιο φωτισμένος των σοφών της εποχής του, ένας άνθρωπος τιμημένος, προστατευμένος, γνωστός σε όλη τη Χριστιανοσύνη. Ένας άνθρωπος που πρέπει να τον ευαρεστείς.

»Η ετυμηγορία υπήρξε ένας συμβιβασμός, τον οποίο διαπραγματευόταν επί μήνες από έναν δομινικανό, τον επίτροπο Φιρεντσουόλα, ο οποίος έκανε τα δρομολόγια από την πρεσβεία στην Ιερά Έδρα και πίσω.

Δήθεν παραίτηση

»Ο Γαλιλαίος παραιτείται με σοβαροφάνεια “από τη λανθασμένη άποψη, σύμφωνα με την οποία ο Ήλιος είναι το κέντρο του κόσμου και ακίνητος και η Γη δεν είναι πια στο κέντρο του κόσμου και κινείται”.

»Το κείμενο της δημόσιας δήλωσής του κοινοποιείται σε όλη την Ευρώπη από τους τοπικούς ιεροεξεταστές. Η ποινή του ήταν ένα είδος κατ’ οίκον περιορισμός και η απαγόρευση του “Διάλογού” του.

»Αυτό δεν εμποδίζει τον “Διάλογο” να βγει στο σφυρί – η τιμή του εξαπλασιάζεται μέσα σε ένα καλοκαίρι- ούτε τον Γαλιλαίο να συνεχίσει τις έρευνες: το τελευταίο βιβλίο του, το “Συζητήσεις”, ένα έργο σχετικά με τις ανακαλύψεις στη μηχανική, δημοσιεύεται πέντε χρόνια αργότερα στη Λιέδη στην Ολλανδία.

«Κι όμως γυρίζει»

»Όσον αφορά τη διάσημη μικρή φράση, μπορεί να την ψιθύρισε, αλλά κατ’ ιδίαν, μακριά από εχθρικά αφτιά. Και δεν είναι καν βέβαιο. Κατά μία άποψη, η θεωρία του ηλιοκεντρισμού δεν είναι δική του, αλλά ενός πολωνού καλόγερου, του Κοπέρνικου, ο οποίος πέθανε το 1543.

»Την υποστήριξε (σ.σ. ο Γαλιλαίος) παρά την απαγόρευση, επειδή οι έρευνές του τον έπειθαν γι’ αυτό. Έχοντας, όμως αποφύγει τα χειρότερα, δεν είναι έτοιμος να ρισκάρει για δεύτερη φορά το τομάρι του για μια αυθάδεια.

»Από την άλλη ο Γαλιλαίος είναι πιστός και η μετάνοιά του ειλικρινής. Δεν ήθελε να βρεθεί αντιμέτωπος με την Εκκλησία, την οποία σέβεται, και ακόμη λιγότερο με τον Πάπα, τον οποίο θεωρούσε φίλο του.

(…)

»Μετά τη Σύνοδο των Τριάντα (1545 και 1654), το Δόγμα είναι σαφές: για όλα τα πράγματα, συμπεριλαμβανομένης και της επιστήμης, μόνο η Εκκλησία έχει τη δικαιοδοσία να πει τι είναι αλήθεια και, αφού ο Αριστοτέλης θέτει τη Γη στο κέντρο του κόσμου, κάθε άλλη θεωρία είναι αιρετική.

Ένας περίεργος άνθρωπος

»Ο Γαλιλαίος Γαλιέι είναι ένας περίεργος άνθρωπος, “μια διπλή προσωπικότητα”, υπογραμμίζει ο Κλοντ Αλέγκρ στο βιβλίο που του αφιέρωσε.

»Από τη μία πλευρά, είναι ένας επιστήμονας παθιασμένος, μια πληθωρική ιδιοφυία που θα αναζητεί σε όλη τη ζωή του, μέσω των πειραμάτων και των μαθηματικών, να ανακαλύψει τους βασικούς νόμους της φύσης, δηλαδή  του Θεού.

“Η φιλοσοφία είναι γραμμένη σε αυτό το τεράστιο βιβλίο το οποίο ανοίγεται στα μάτια μας, δηλαδή το Σύμπαν (…) Αυτό είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών”.

»Από την άλλη, είναι ένας επιτήδειος άνθρωπος της αυλής, άνετος μέσα στην κοινωνία ακόρεστος από τιμές και ανταμοιβές , ένας “καριερίστας” θα λέγαμε σήμερα. (…)

Το απόγειο

Σε ηλικία 45 ετών ο Γαλιλαίος είναι έτοιμος για την εκτόξευση της καριέρας του.

«Τελειοποιεί το 1609 ένα φακό οπτικής που είχε εισάγει από την Ολλανδία και με τη βοήθεια των υαλοποιών του Μουράνο επινοεί το τηλεσκόπιο – το οποίο μεγεθύνει από 30 ως και 50 φορές, αντί μόλις δύο φορές που μεγέθυνε τα αντικείμενα ως τότε.

»Έχει γίνει 45 ετών. Βρίσκεται στο απόγειο της καριέρας του και στην αρχή των βασάνων. Διότι αμέσως στρέφει το όργανό του προς το στερέωμα και ανακαλύπτει έκθαμβος άγνωστους κόσμους. Τον γαλαξία και τα αστέρια, τους δορυφόρους του Δία, την ορεοδομή της Σελήνης, τις φάσεις της Αφροδίτης.

»Δεξιοτέχνης των δημοσίων σχέσεων, κάνει δώρο το όργανο στον δόγη, αφιερώνει τους δορυφόρους του Δία στους Μεδίκους και διοργανώνει βραδιές αστρονομίας στην ταράτσα του.

»Όλη η Βενετία σπεύδει, και την ακολουθεί όλη η χερσόνησος, συμπεριλαμβανομένων και αρχιερέων, όπως ο πανίσχυρος καρδινάλιος Μπελαρμέν ή ο Χριστόφορος Κλάβιος, ηγέτης των ιησουιτών, που τον προειδοποιούν. (…)

»Συνετός δεν κάνει παρά υπαινιγμούς στον “Oυράνιο Αγγελιοφόρο”, με τον οποίο παρουσιάζει το 1610 τις ανακαλύψεις του και τη φιλοσοφία του για την επιστήμη. Το βιβλιό είναι ένας εκδοτικός θρίαμβος.

Η τεράστια βλακεία

»Η φήμη του σοφού περνάει τα σύνορα. Ο Ερρίκος Δ’ τού ζητάει να αφιερώσει στη Γαλλία κάποια από τα καινούργια ουράνια σώματα.

»Τότε, ο Γαλιλαίος κάνει μια τεράστια βλακεία. Ο μεγάλος δούκας της Τοσκάνης του πρότεινε να γίνει ο ιδιωτικός του φιλόσοφος και μαθηματικός, αναλαμβάνοντας ισοβίως μια έδρα στην Πίζα. Κολακευμένος, αποδέχεται.

»Εγκαταλείπει τη Βενετία, τους φίλους του, τη συντροφιά του, τακτοποιεί τα κορίτσια του σε ένα μοναστήρι και αρχίζει μια δεύτερη καριέρα στη γενέτειρά του. Θα είναι λιγότερο ευτυχισμένη από την πρώτη.

»Κατ’ αρχάς επειδή το κλίμα της Φλωρεντίας ξυπνά μια παλιά αρρώστια του, πυρετούς και άλλες ασθένειες που τον οδηγούν ακατάπαυστα στο κρεβάτι.

»Ακολούθως επειδή αυτή η διακεκριμένη θέση που κατέλαβε τον εκθέτει στον φθόνο και στις πλεκτάνες των συναδέλφων του που τάσσονται με τις οπισθοδρομικές εκκλησιαστικές απόψεις.

»Και τέλος, επειδή αλλάζει ο ίδιος. Ζαλισμένος από την επιτυχία, σπαταλά τον χρόνο του συζητώντας, συνθλίβει με την αλαζονεία του όσους διαφωνούν μαζί του, γίνεται ξεροκέφαλος, επιθετικός, υποχόνδριος, με μια λέξη ανυπόφορος.

Στο στόχαστρο

»Ξεχνώντας τη σπουδαιότητα της σύνεσης, αρχίζει να υποστηρίζει ολοένα πιο ανοικτά το σύστημα του Κοπέρνικου, τροφοδοτώντας μια θεολογική συζήτηση, χωρίς να διακρίνει ότι ήδη τον κατηγορούν ως αιρετικό κατά συρροήν.

»Το 1623, ο Μπαρμπερίνι ανακηρύχθηκε Πάπας. Ο Γαλιλαίος θεώρησε ότι όλα επιτρέπονται. (…) Ο νέος Πάπας τον δέχεται επτά φορές και για να διευθετήσει τη διαμάχη, του προτείνει να γράψει ένα βιβλίο στο οποίο να παρουσιάζει χωρίς να παίρνει θέση τις δύο θεωρίες της αστρονομίας.

»Γνωρίζοντας, ο Γαλιλαίος αδυνατεί να παραμείνει ουδέτερος. “Ο Διάλογος επί των δύο μεγάλων συστημάτων” δημοσιεύεται το 1632 και γελοιοποιεί τον υποστηρικτή της επίσημης θέσης, τον οποίο αδέξια ονομάζει Simplicio (ηλίθιο).

»Ο Πάπας, έξαλλος αντιλαμβάνεται τι έχει συμβεί. Η γιγαντιαία μηχανή της Ιέρας Εξέτασης τίθεται σε λειτουργία. Ο σοφός το παρατράβηξε και το πληρώνει.

»Χάνει την τιμή, αλλά κερδίζει την αθανασία. Γεννημένος το 1642, τη χρονιά του θανάτου του Γαλιλαίου, ο Νεύτων χρησιμοποιεί της μελέτες του και τις επεκτείνει, και έπειτα ακολουθεί ο Αϊνστάιν, ο οποίος τον ονομάζει “πατέρα” της σύγχρονης φυσικής.

»Θα χρειαστεί να φθάσει το 1992 για να συνταχθεί δημοσίως με τη φιλοσοφία του ο Ιωάννης Παύλος Β’. Καιρός ήταν».