Ο Χίτλερ ήταν έτοιμος να εξοντώσει τον Σίγκμουντ Φρόιντ

Ενώ ο πατέρας της ψυχανάλυσης κατάφερε να δραπετεύσει από τη Βιέννη μετά το Άνσλους το 1938, τέσσερις από τις αδελφές του πέθαναν στα στρατόπεδα. Τρεις από αυτές αποτεφρώθηκαν με αέρια στην Τρεμπλίνκα.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον Σίγκμουντ Φρόιντ -που συχνά συνδέεται με τη Βιέννη των Αψβούργων και τα έπιπλα Biedermeier- να στέκεται απέναντι σε ένα σύνταγμα βίαιων ναζιστών καφεπουκαμισάδων. Ωστόσο, αυτό όντως συνέβη. Στις 15 Μαρτίου 1938, ο Χίτλερ – έχοντας ολοκληρώσει το Anschluss (την προσάρτηση της Αυστρίας) – απευθύνθηκε στο πλήθος από το μπαλκόνι του Hofburg, του αυτοκρατορικού παλατιού της Βιέννης. Την ίδια μέρα, μια ομάδα ένοπλων τραμπούκων των SA (Sturmabteilung) εμφανίστηκε στο σπίτι και γραφείο του πατέρα της ψυχανάλυσης, και δεν πήγαν εκεί για μια συνεδρία.

«Ποτέ δεν έχω χρεώσει τόσα πολλά για μία μόνο επίσκεψη»

Ο Φρόιντ, 82 ετών τότε, ήταν ένας από τους πιο διάσημους Εβραίους Αυστριακούς της πόλης. Οι Ναζί περίμεναν εδώ και πολύ καιρό να τον συλλάβουν. Η σύζυγός του, Μάρθα, προσπάθησε να ηρεμήσει τους μανιασμένους που φορούσαν σβάστικα, αντιμετωπίζοντάς τους ευγενικά και καλώντας τους να αφήσουν τα τουφέκια τους στην ομπρελοθήκη.

Αλλά οι Ναζί προχώρησαν και κατέσχεσαν όλα τα χρήματα και τα τιμαλφή του σπιτιού. Τότε εμφανίστηκε ο Σίγκμουντ Φρόιντ. Στάθηκε γενναία μπροστά τους, με ένα συνοφρύωμα στο πρόσωπό του και τα μάτια του να λάμπουν σαν -όπως περιέγραψε ένας μάρτυρας- «προφήτης από την Παλαιά Διαθήκη».

Οι τραμπούκοι – τρομαγμένοι από την εμφάνιση του επιβλητικού γέροντα – τον αποκάλεσαν «Herr Professor» και έφυγαν από το σπίτι αλλά όχι χωρίς να απειλήσουν ότι θα επιστρέψουν. Όταν έμαθε πόσα χρήματα είχαν πάρει, ο Φρόιντ σχολίασε με το δικό του σαρδόνιο χιούμορ: «Ποτέ δεν έχω χρεώσει τόσα πολλά για μία μόνο επίσκεψη».

Το «Saving Freud» εξετάζει την ετερόκλητη ομάδα βοηθών του ψυχαναλυτή, μεταξύ των οποίων ο γιατρός του, ένας Ουαλός μαθητής του, ένας Αμερικανός διπλωμάτης, η δισέγγονη του Ναπολέοντα, ακόμη και ένας θαυμαστής των Ναζί

Saving Freud: The Rescuers Who Brought Him to Freedom του Άντριου Ναγκόρσκι.

Γλιτώνοντας από τον εφιάλτη

Τη σκηνή περιγράφει ο γεννημένος στο Εδιμβούργο Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Άντριου Ναγκόρσκι, 76 ετών, γνωστότερος ως συγγραφέας του βιβλίου The Nazi Hunters (2017). Αναφέρει το επεισόδιο στο πιο πρόσφατο βιβλίο του, Saving Freud: The Rescuers Who Brought Him to Freedom. Με έναν τίτλο σε στυλ Σπίλμπεργκ, συνοψίζει απόλυτα αυτό που πραγματεύεται το έργο: πώς ο συγγραφέας της Ερμηνείας των Ονείρων κατάφερε να ξεφύγει από τον εφιάλτη που γινόταν η Βιέννη υπό τη ναζιστική κυριαρχία.

Ο Ναγκόρσκι -ο οποίος ανασυνθέτει πώς μια διαφορετική χούφτα οπαδών και φίλων βοήθησε τον Φρόιντ να ξεφύγει από τα νύχια των Ναζί- είναι πολύ ωμός για το γεγονός ότι ο Χίτλερ δεν θα δίσταζε να εξοντώσει τον ψυχαναλυτή.

Το σύμβολο του πιο επικίνδυνου Εβραίου

Αν ο Φρόιντ δεν είχε δραπετεύσει, θα ήταν αναπόφευκτα άλλο ένα θύμα του Ολοκαυτώματος. Στην πραγματικότητα, τέσσερις από τις αδελφές του πέθαναν στα ναζιστικά στρατόπεδα το 1942. Τρεις από αυτές – η Rose, η Marie και η Pauline – σκοτώθηκαν στους θαλάμους αερίων της Treblinka, ενώ η τέταρτη, η Dolfi, πέθανε από ασιτία στο Theresienstadt. «Αν ο Φρόιντ είχε μείνει – και αν δεν είχε πεθάνει από καρκίνο στο Λονδίνο – οι Ναζί θα τον είχαν δολοφονήσει, στα στρατόπεδα ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Ήταν γι’ αυτούς το σύμβολο του πιο επικίνδυνου Εβραίου. Και έκαναν πολύ λίγες εξαιρέσεις».

Το «Saving Freud» εξετάζει την ετερόκλητη ομάδα βοηθών του ψυχαναλυτή, μεταξύ των οποίων ο γιατρός του, ένας Ουαλός μαθητής του, ένας Αμερικανός διπλωμάτης, η δισέγγονη του Ναπολέοντα, ακόμη και ένας θαυμαστής των Ναζί. Το βιβλίο εστιάζει στη διάσωση του Φρόιντ από τη Βιέννη, αλλά ταυτόχρονα είναι ένας πολύ διασκεδαστικός τρόπος να εξερευνήσει κανείς την ύπαρξη του επιστήμονα και τα κύρια γεγονότα της ζωής του.

Το βιβλίο ακολουθεί τη βιογραφία του Φρόιντ, από τη γέννησή του το 1856 στο τότε Μοραβικό Φράιμπεργκ (τμήμα της σημερινής Τσεχίας), μέχρι τα πειράματά του με την κοκαΐνη, την ύπνωση και τους αρουραίους. Εξετάζει πώς επινόησε τους όρους «ψυχανάλυση» ή «οιδιπόδειο σύμπλεγμα», ενώ συζητά τα προβλήματα που είχε με τον Γιουνγκ, τον Άντλερ και τον Φερέντσι. Για τη σχέση του με τον Αϊνστάιν, την περιφρόνησή του από τις Ηνωμένες Πολιτείες ή τη μεγάλη αγάπη που είχε για τον σκύλο του. Χάρη στην «Επιχείρηση Φρόιντ» -όπως την αποκαλεί ο Ναγκόρσκι- ο σοφός μπόρεσε να πεθάνει στο κρεβάτι του στο Λονδίνο, στις 23 Σεπτεμβρίου 1939.

Η Βιέννη ήταν επίσης ο τόπος όπου ο Χίτλερ πέρασε τα διαμορφωτικά του χρόνια ως αγωνιζόμενος καλλιτέχνης. Και ο Φρόιντ περνούσε τα καλοκαίρια του στο Μπερχτεσγκάντεν, όπου ο Χίτλερ θα εγκαθιστούσε το αλπικό καταφύγιό του όταν ανέβηκε στην εξουσία

Photo: Wikimedia Commons

Το πώς επέζησε και κατάφερε να διαφύγει

«Αυτή η σκηνή με τον Φρόιντ μπροστά από την SA είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ήθελα να αφηγηθώ αυτή την ιστορία», εξηγεί ο Ναγκόρσκι, σε μια συνέντευξη της EL PAÍS. «Τείνουμε να σκεφτόμαστε τον Φρόιντ ως μια προσωπικότητα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα- είναι λιγότερο γνωστό ότι έζησε την περίοδο του Anschluss και είχε αυτή τη συνάντηση με τους Ναζί. Το πώς επέζησε και κατάφερε να διαφύγει αποτελεί μια σχεδόν κινηματογραφική ιστορία. Μάλιστα, μου έχουν ήδη αγοράσει τα δικαιώματα του βιβλίου, για να το κάνουν ταινία».

Γιος εμπόρου μαλλιού που είχε ήδη άλλα δύο αγόρια από προηγούμενο γάμο, ο Φρόιντ είχε πέντε αδελφές και έναν αδελφό, όλες μικρότερες από αυτόν. Όταν ήταν τεσσάρων ετών, η οικογένεια μετακόμισε στη Βιέννη. Ο Φρόιντ διατηρούσε πάντα μια σχέση αγάπης-μίσους με την πόλη, αλλά παρόλα αυτά συνδέθηκε μαζί της, σε σημείο που χρειάστηκε να τον πείσει πολύ για να φύγει τελικά.

Έζησε τη χρυσή εποχή της πόλης, αλλά και τα σκοτεινά χρόνια. Η Βιέννη ήταν επίσης ο τόπος όπου ο Χίτλερ πέρασε τα διαμορφωτικά του χρόνια ως αγωνιζόμενος καλλιτέχνης. Και ο Φρόιντ περνούσε τα καλοκαίρια του στο Μπερχτεσγκάντεν, όπου ο Χίτλερ θα εγκαθιστούσε το αλπικό καταφύγιό του όταν ανέβηκε στην εξουσία.

Βυθισμένος στον ανθρώπινο νου και στα ενοχλητικά σεξουαλικά μυστικά του

Στο βιβλίο του, ο Ναγκόρσκι παρουσιάζει έναν θερμό και φωτεινό Φρόιντ, πολύ μακριά από την εικόνα του σκυθρωπού και σοβαρού επιστήμονα. Σημειώνει ότι ο Φρόιντ ήταν βυθισμένος στον ανθρώπινο νου και στα ενοχλητικά σεξουαλικά μυστικά του, ενώ διατηρούσε μια αυστηρή ρουτίνα.

Ο Ναγκόρσκι επισημαίνει ότι ο Φρόιντ ήταν επίσης αρκετά σεμνότυφος και αλαζόνας (κολυμπούσε πρόσθιο για να μην βρέξει τα περιποιημένα γένια του) και ότι δεν του άρεσαν τα ποδήλατα και τα τηλέφωνα. «Είναι περίεργο ότι σε μια τόσο εμβληματική φιγούρα δίνεται συχνά μια τόσο διαστρεβλωμένη εικόνα. Καθώς έκανα έρευνα για να γράψω το βιβλίο, διαπίστωσα ότι, γενικά, γνωρίζουμε ελάχιστα για τον Φρόιντ ως άτομο».

Είχε μια αστική ζωή και ήταν αρκετά υγιής, βασανιζόταν μόνο από τον καρκίνο του σαγονιού -που ξεκίνησε το 1923- και από τους Ναζί. Παντρεύτηκε τη Μάρθα Μπερνέζ, η οποία καταγόταν από οικογένεια Γερμανών ορθόδοξων Εβραίων. Ο γάμος τους -που απέφερε έξι παιδιά (μεταξύ των οποίων και την Άννα Φρόιντ, διάδοχο του πατέρα της και μέλος της ομάδας που επέβλεψε τη διαφυγή του από τη Βιέννη)- διήρκεσε 53 χρόνια, μέχρι τον θάνατό του.

«Το τέλος της Αυστρίας»

Γνωρίζοντας καλά την κατάστασή του ως Εβραίου (αν και δεν ήταν ούτε θρησκευόμενος ούτε παρατηρητικός), ο Φρόιντ αρνήθηκε να πτοηθεί από τον αντισημιτισμό και υποτίμησε τη ναζιστική απειλή. Παρ’ όλες τις προειδοποιήσεις -και το δικό του όραμα για τις χειρότερες ορμές του ατόμου- δεν πίστευε ότι ήταν δυνατόν ένα έθνος όπως η Γερμανία, που είχε αναδείξει ανθρώπους όπως ο Γκαίτε, να «κατευθυνθεί προς το κακό».

Πίστευε επίσης ότι οι Αυστριακοί ήταν διαφορετικοί, κάτι που είναι απειλητικά αστείο αν σκεφτεί κανείς τους συμπατριώτες του Φρόιντ, συμπεριλαμβανομένων διαβόητων ναζί όπως ο Kaltenbrunner, ο Odilo Globocnik, ο Franz Stangl ή ο Amon Göth. Φυσικά, όταν ολοκληρώθηκε το Anschluss, έγραψε την περίφημη καταχώρηση στο ημερολόγιό του: «Finis Austriae» ή «το τέλος της Αυστρίας». Όσον αφορά τους Αυστριακούς -οι περισσότεροι από τους οποίους υποδέχθηκαν τον Χίτλερ με ανοιχτές αγκάλες και, μετά την ήττα, προσπάθησαν να πλασάρουν τους εαυτούς τους ως τα πρώτα θύματα του Τρίτου Ράιχ- ο Ναγκόρσκι θυμάται πώς κατάφεραν να εξαπατήσουν τον κόσμο, ώστε να πιστέψει ότι ο Μπετόβεν ήταν Αυστριακός και ο Χίτλερ Γερμανός.

Δραπέτευσε μαζί με τον καναπέ του

Ο Φρόιντ και η ψυχανάλυση -που θεωρούνταν «εβραϊκή επιστήμη»- μισήθηκαν ιδιαίτερα από τους Ναζί. Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία το 1933, το κίνημα διώχθηκε στη Γερμανία, αφήνοντας την ψυχοθεραπεία στα χέρια του ξαδέρφου του Χέρμαν Γκέρινγκ. Τα βιβλία του Φρόιντ ήταν μεταξύ εκείνων που κάηκαν δημοσίως, ενώ οι δράστες φώναζαν: «Ενάντια στην ψυχοκαταστροφική υπερεκτίμηση της σεξουαλικής ζωής – και εκ μέρους της ευγένειας της ανθρώπινης ψυχής – προσφέρουμε στις φλόγες τα γραπτά του Σίγκμουντ Φρόιντ».

Ο Φρόιντ – μαζί με 18 ενήλικες και έξι παιδιά, εκτός από το αγαπημένο του τσόου-τσόου – κατάφερε να δραπετεύσει από τη Βιέννη στο Λονδίνο μέσω Παρισιού, στις 4 Ιουνίου 1938. Πήρε μαζί του και τον καναπέ του.

Δεδομένης της κατάστασης που επικρατούσε στην Αυστρία, ήταν πραγματικό θαύμα να μπορέσουν να βγουν τόσοι πολλοί Εβραίοι έξω, ειδικά με μια παγκόσμια προσωπικότητα όπως ο Φρόιντ στο τιμόνι. Το μυστικό ήταν το πείσμα και η αφοσίωση της ομάδας των «διασωστών», τόσο ετερόκλητης όσο και οι κυνηγοί των Ναζί στο προηγούμενο βιβλίο του Ναγκόρσκι. «Και στις δύο περιπτώσεις, ήταν ένα καστ αντάξιο ενός μυθιστορήματος: είχε τόσο διαφορετικούς και αφοσιωμένους φίλους και οπαδούς, κάτι που λέει πολλά για τον Φρόιντ», τονίζει ο συγγραφέας.

Ο Γιουνγκ προφανώς προσπάθησε να δώσει στον Φρόιντ κάποια χρήματα

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν βρέθηκε ο Γιουνγκ στην ομάδα, παρόλο που ήταν τόσο κοντά. «Ο Φρόιντ τον έβλεπε ως διάδοχό του και του άρεσε πολύ που δεν ήταν Εβραίος ώστε οι δύο παράγοντες να μην μπορούν να συνδεθούν και να περιορίσουν την εμβέλεια της νέας επιστήμης. Αλλά είχαν πολύ διαφορετικά οράματα», διευκρινίζει ο Ναγκόρσκι, «και, εκείνη την εποχή, υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια. Ο χωρισμός τους είχε ήδη συμβεί πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.[Έτσι, όταν ο Φρόιντ κινδύνευε, ο Γιουνγκ δεν ήταν πλέον μέρος του κύκλου του».

Ο Γιουνγκ προφανώς προσπάθησε να δώσει στον Φρόιντ κάποια χρήματα πριν φύγει, αλλά η χειρονομία αυτή απορρίφθηκε. «Αρνούμαι να χρωστάω στους εχθρούς μου», σφύριξε ο Φρόιντ. Η στάση του Γιουνγκ απέναντι στον ναζισμό και τον αντισημιτισμό έχει επίσης προκαλέσει αντιπαραθέσεις. «Έδειξε ορισμένες συμπάθειες και ασχολήθηκε με ακροδεξιές ιδέες, αλλά άφησε την πολιτική σε άλλους, οι οποίοι γνώριζαν περισσότερα για το θέμα», εξηγεί ο Ναγκόρσκι.

Ο Φρόιντ και η ψυχανάλυση -που θεωρούνταν «εβραϊκή επιστήμη»- μισήθηκαν ιδιαίτερα από τους Ναζί. Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία το 1933, το κίνημα διώχθηκε στη Γερμανία, αφήνοντας την ψυχοθεραπεία στα χέρια του ξαδέρφου του Χέρμαν Γκέρινγκ

Photo: Wikimedia Commons

Τα βιβλία του Φρόιντ ήταν από τα πρώτα που κάηκαν στις ναζιστικές φωτιές

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ωστόσο, για το τι πίστευε ο Χίτλερ για τον Φρόιντ. «Γνώριζε για την ύπαρξή του, αν και δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις. Είναι σαφές ότι απεχθανόταν την ψυχανάλυση ως εβραϊκή επιστήμη – τα βιβλία του Φρόιντ ήταν από τα πρώτα που κάηκαν στις ναζιστικές φωτιές. Η αντίληψη του Φρόιντ για το υποσυνείδητο και τη σεξουαλικότητα ήταν ανάθεμα για τους Ναζί, οι οποίοι υπέταξαν τα πάντα στο έθνος και τη φυλετική τους ιδεολογία.

»Η ιδέα για κάτι ανεξέλεγκτο στον ανθρώπινο νου τους φαινόταν ανατρεπτική, παρά το γεγονός ότι οι ίδιοι αποτελούσαν παράδειγμα των πιο σκοτεινών παρορμήσεων», αναφέρει ο συγγραφέας. Από την πλευρά του, ο Φρόιντ δεν σχολίασε -τουλάχιστον γραπτώς- την πιθανή παθολογία του ψυχισμού του Χίτλερ και την προέλευση του κακού του.

Ο Χίτλερ στον καναπέ του Φρόιντ

Υπήρξαν εικασίες σχετικά με το τι θα είχε συμβεί αν ο Χίτλερ είχε ψυχαναλυθεί από τον Φρόιντ. «Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον Χίτλερ στον καναπέ του Φρόιντ. Ο Χίτλερ δεν θα το επέτρεπε ποτέ, θεωρούσε τον εαυτό του αλάθητο», ειρωνεύεται ο Ναγκόρσκι. Ωστόσο, σίγουρα θα υπήρχαν πράγματα για να συζητηθούν, όπως το θέμα του «αρχικού τραύματος» του Χίτλερ.

«Υπάρχει πολλή βιβλιογραφία γι’ αυτό… Ο ριζοσπαστικός αντισημιτισμός του Χίτλερ άνθισε, τρόπον τινά, στα χρόνια που ήταν απογοητευμένος καλλιτέχνης στη Βιέννη, μεταξύ 1908 και 1913. Τότε ήταν που είδε το πιο αποτρόπαιο πρόσωπο της πόλης, όπου βασίλευε η πορνεία και η δυστυχία και όπου μερικές φορές βρέθηκε να κοιμάται στο δρόμο», επισημαίνει ο Ναγκόρσκι.

«Θα μπορούσε να είχε βιώσει σεξουαλικό τραύμα εκείνη την εποχή και να το συνέδεσε με τους Εβραίους. Αλλά ο Χίτλερ ήταν κατά βάση ένας καιροσκόπος, καθόλου εσωστρεφής, ο οποίος χρησιμοποιούσε διαφορετικά υλικά για να κατασκευάσει το πολιτικό του εργαλείο».

Είχαν συναντηθεί τυχαία;

Θα μπορούσαν ο Χίτλερ και ο Φρόιντ να είχαν διασταυρωθεί στους δρόμους της Βιέννης εκείνα τα χρόνια; «Πρόκειται για μια εικαστική άσκηση», αναγνωρίζει ο Ναγκόρσκι, «αλλά ναι, ήταν απολύτως πιθανό να είχαν συναντηθεί».

«Τώρα είμαστε ελεύθεροι», αναστέναξε ο Φρόιντ, καθώς ο ίδιος και οι συγγενείς του διέσχιζαν τον Ρήνο με ένα τρένο, για να διαφύγουν στη Γαλλία. Τελικά μετακόμισε στο Λονδίνο και εγκαταστάθηκε σε ένα σπίτι στο 20 Maresfield Gardens στο Hampstead (σήμερα είναι μουσείο, όπως και το σπίτι του στη Βιέννη), όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του και συνέχισε την πρακτική του όσο μπορούσε. Εκεί τον επισκέφθηκαν -μεταξύ άλλων- η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Σαλβαδόρ Νταλί, οι οποίοι τον συμπαθούσαν πολύ.

Ο Φρόιντ θα ταίριαζε πολύ με τον Γούντι Άλεν

Ένα από τα πράγματα που εξέπληξε περισσότερο τον Ναγκόρσκι κατά την εξερεύνηση του Φρόιντ ήταν η αξιοσημείωτη αίσθηση του χιούμορ του νευρολόγου. Σχολιάζοντας τη συνάντησή του με τον Αϊνστάιν, ο Φρόιντ αστειεύτηκε: «Εγώ δεν ξέρω τίποτα από φυσική και εκείνος δεν ξέρει τίποτα από ψυχανάλυση, οπότε περάσαμε πολύ ευχάριστα».

Και, όταν ο Φρόιντ έπρεπε να υπογράψει μια δήλωση για να φύγει από την Αυστρία -ένα έγγραφο που αθώωνε τις ναζιστικές αρχές- δεν μπορούσε να σκεφτεί τίποτα άλλο από το να πει δυνατά: «Μπορώ να συστήσω από καρδιάς την Γκεστάπο σε οποιονδήποτε». Ο Ναγκόρσκι πιστεύει ότι ο Φρόιντ θα ταίριαζε πολύ με τον Γούντι Άλεν.

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού προς την εξορία, το τρένο του Φρόιντ πέρασε από το Νταχάου της Γερμανίας. Αλλά δεν ξέρουμε αν το εξονυχιστικό βλέμμα του καθηγητή της ψυχής – κοιτάζοντας έξω από το παράθυρο – αναγνώρισε τι φρικαλεότητες και διαστροφές της ανθρωπότητας ξεδιπλώνονταν εκεί. Δεν ξέρουμε αν το σκοτάδι που απλωνόταν από εκείνο το στρατόπεδο συγκέντρωσης τον είδε να περνάει, τρίζοντας τα δόντια του επειδή δραπέτευε.

*Με στοιχεία από elpais.com