Όταν ο Βαν Γκογκ και ο φίλος του Εμίλ Μπερνάρ «καταπιάστηκαν» με το θέμα της σεξεργασίας

Ανάμεσα στις εκπλήξεις της συλλογής του Μουσείου Βαν Γκογκ είναι μια σειρά από σκίτσα οίκων ανοχής του Εμίλ Μπερνάρ, ενός νεαρού συναδέλφου του Ολλανδού καλλιτέχνη. Αυτά τα σχέδια και οι ακουαρέλες προσφέρουν μια σπάνια εικόνα για αυτό που σήμερα μπορεί να φαίνεται ως μια ιδιότυπη επιλογή θέματος.

Οι δύο καλλιτέχνες έγιναν φίλοι στο Παρίσι το 1886 και μετά την αναχώρηση του Βαν Γκογκ για την Αρλ τον Φεβρουάριο του 1888 αλληλογραφούσαν συστηματικά και αντάλλασσαν έργα τέχνης.

Ο Van der Hoeven επισημαίνει ότι ο Βαν Γκογκ και ο Μπερνάρ «έβλεπαν τις περιθωριοποιημένες γυναίκες που ασχολούνταν με την πορνεία ως ανθρώπους που οι ζωγράφοι της πρωτοπορίας όφειλαν να υποστηρίξουν»

Από τα 27 σχέδια που έστειλε ο Μπερνάρ στον Βαν Γκογκ, τα 17 απεικονίζουν την πορνεία (και άλλα δύο είναι σεξουαλικές αλληγορίες). Τα περισσότερα έχουν εκτεθεί ή αναπαραχθεί μόνο σποραδικά.

Αυτές οι «σκηνές οίκου ανοχής» έχουν πλέον καταλογογραφηθεί κατάλληλα, με το έργο που ανέλαβε ο ερευνητής του Μουσείου Βαν Γκογκ Joost van der Hoeven.

Η ενδελεχής έκθεσή του, η οποία κυκλοφορεί στο διαδίκτυο αυτή την εβδομάδα, διερευνά αυτά τα ενδιαφέροντα έργα.

«Στον φίλο μου Βίνσεντ, αυτό το ανόητο σκίτσο»

Γιατί γοήτευσε τους δύο καλλιτέχνες αυτό το ευαίσθητο θέμα; Ο Van der Hoeven πιστεύει ότι δεν ήταν η λαγνεία, αλλά μάλλον επειδή η πορνεία αντιπροσώπευε «ένα σύγχρονο θέμα». Δηλαδή, τόσο οι καλλιτέχνες όσο και οι σεξεργάτριες μπορεί να θεωρηθεί ότι αμφισβητούσαν τους αστικούς κανόνες και τις αξίες της κοινωνίας.

Ο Van der Hoeven επισημαίνει ότι ο Βαν Γκογκ και ο Μπερνάρ «έβλεπαν τις περιθωριοποιημένες γυναίκες που ασχολούνταν με την πορνεία ως ανθρώπους που οι ζωγράφοι της πρωτοπορίας όφειλαν να υποστηρίξουν». Από την άποψη αυτή, επισημαίνει παραλληλισμούς με τον τρόπο που ο Βαν Γκογκ είχε ζωγραφίσει αγρότισσες της Brabant τρία χρόνια νωρίτερα.

Μεταξύ των πρώτων έργων που ο Μπερνάρ έστειλε στον Βαν Γκογκ στην Αρλ ήταν η Σκηνή πορνείου, που στάλθηκε τον Ιούνιο του 1888. Η αυστηρή μαντάμ παρακολουθεί μια νεότερη γυναίκα να χτυπάει ένα ποτήρι και να αποπλανεί έναν πελάτη στο σαλόνι.

Στον τοίχο πίσω τους κρέμεται ένας πίνακας με την Εύα: απλώνει το χέρι της προς ένα κλαδί για να κόψει το μήλο, λίγο πριν την «πτώση». Ο Βαν Γκογκ απάντησε ότι βρήκε αυτή την ακουαρέλα «πολύ πολύ ενδιαφέρουσα», τονίζοντας τα λόγια του με κεφαλαία γράμματα.

Ο Μπερνάρ είχε γράψει στην ακουαρέλα ένα προφανώς πρόχειρο σχόλιο στα γαλλικά, το οποίο μεταφράζεται ως «στον φίλο μου Βίνσεντ, αυτό το ανόητο σκίτσο». Αυτό που βρίσκεται στην πίσω όψη αποτελεί έκπληξη: ένα ποίημα που είχε γράψει ο Μπερνάρ για τα δεινά της πορνείας, καταδικάζοντάς την ως ένα διεφθαρμένο σύστημα που θυματοποιεί τις γυναίκες.

Είναι δύσκολο να συμφιλιωθεί η φαινομενική αντίφαση μεταξύ της εικόνας με την ανάλαφρη επιγραφή και του νηφάλιου ποιήματος. Ίσως αντιπροσωπεύουν σύγχυση στο μυαλό του νεαρού Μπερνάρ, ο οποίος μόλις είχε κλείσει τα 20 του χρόνια.

«Πολύ ασαφή, με πολύ λίγη σάρκα και οστά»

Η δεύτερη παρτίδα των δέκα σχεδίων του Μπερνάρ, που στάλθηκε ένα μήνα αργότερα, περιλάμβανε το Γυναικείο σώμα ξαπλωμένο σε κρεβάτι. Παρόλο που ο Μπερνάρ πρόσταζε τον φίλο του να μην δείξει τα σχέδια αυτά σε κανέναν, ο Βίνσεντ τα προώθησε αμέσως στον αδελφό του Τεό στο Παρίσι: «Αυτός [ο Μπερνάρ] μου απαγορεύει ρητά να σου τα στείλω, αλλά θα τα λάβεις με το ίδιο ταχυδρομείο».

Ο Βίνσεντ επιδοκίμασε και πάλι τις προσπάθειες του Μπερνάρ, δίνοντας στα έργα το εύσημο ότι είναι «πολύ Ρεμπρανττέσκα» και θυμίζουν τον Φρανσίσκο Γκόγια.

Περιέργως, τα ακόλουθα έργα για τον οίκο ανοχής σχεδιάστηκαν σε ένα κομμάτι διπλωμένου χαρτιού από το Au Printemps, το πολυτελές παριζιάνικο πολυκατάστημα (το οποίο εξακολουθεί να υπάρχει).

Τα τελευταία σκίτσα του Μπερνάρ είναι μια σειρά από έντεκα σχέδια που στάλθηκαν τον Οκτώβριο. Σε αυτά περιλαμβάνεται ένα έργο που τιτλοφορεί (στα γαλλικά) Κανείς δεν μπορεί να τραβήξει τα νήματα ενός άνδρα τόσο καλά όσο εγώ, το οποίο φαίνεται να απεικονίζει το ίδιο μοντέλο με το προηγούμενο έργο του Σκηνή πορνείου.

Αν και ο Βαν Γκογκ εξέφρασε το θαυμασμό του για το Κανείς δεν μπορεί να τραβήξει τα νήματα ενός ανθρώπου τόσο καλά όσο εγώ και ένα άλλο σχέδιο, ήταν επικριτικός για τα υπόλοιπα εννέα. Παραπονέθηκε στον Μπερνάρ ότι ήταν «πολύ ασαφή, με πολύ λίγη σάρκα και οστά».

Πιθανώς ο Μπερνάρ γνώριζε τους οίκους ανοχής της Μονμάρτης, αλλά τι γίνεται με εκείνους που μπορεί να επισκεπτόταν ο Βαν Γκογκ στην Αρλ; Ο κατάλογος του Van der Hoeven επικεντρώνεται στα σχέδια και τις στάσεις του Μπερνάρ, αλλά τι αποκαλύπτουν οι επιστολές και τα έργα τέχνης του Βαν Γκογκ;

Το Κίτρινο Σπίτι απείχε λιγότερο από πέντε λεπτά με τα πόδια από τη συνοικία των κόκκινων φαναριών και ο ίδιος θα περνούσε από δίπλα του κάθε φορά που περπατούσε στην πόλη. Ο Βαν Γκογκ αποκαλούσε το μέρος «ο δρόμος των ευγενικών κοριτσιών».

Μια εβδομάδα αργότερα ο Βαν Γκογκ είπε στον Μπερνάρ: «Κάναμε κάποιες εξορμήσεις στους οίκους ανοχής και είναι πιθανό τελικά να πηγαίνουμε εκεί για να δουλέψουμε»

Τον Μάρτιο του 1888, τρεις εβδομάδες μετά την άφιξη του Βαν Γκογκ, σημειώθηκε ένας καυγάς με τη συμμετοχή μιας μικρής ομάδας Ιταλών και Γάλλων στρατιωτών στη συνοικία, ο οποίος κατέληξε σε δύο δολοφονίες.

Λίγες μέρες αργότερα ο Βίνσεντ έγραψε στον Τεό ότι «εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να μπει σε έναν από τους οίκους ανοχής», προφανώς από περιέργεια, αναφέροντας ότι μέχρι στιγμής αυτό αποτελούσε «το όριο των ερωτικών μου κατορθωμάτων απέναντι στους Αρλεσιάνους».

Αλλά στις αρχές Οκτωβρίου ο Βαν Γκογκ παραπονιόταν στον Τεό ότι «εδώ και τουλάχιστον τρεις εβδομάδες δεν είχα αρκετά [χρήματα] για να πάω να πη**ξω για τρία φράγκα».

«Έκανα ένα πρόχειρο σκίτσο ενός οίκου ανοχής»

Ο Βαν Γκογκ δεν έστειλε σκίτσα οίκου ανοχής στον Μπερνάρ (αντ’ αυτού έστειλε όμορφα σχεδιασμένα αντίγραφα των καλύτερων πινάκων του). Ωστόσο, έφτιαξε δύο πίνακες οίκων ανοχής για τον εαυτό του. Ο πρώτος, που έγινε στις αρχές Οκτωβρίου του 1888, δεν σώζεται: πιθανότατα είτε χάθηκε είτε καταστράφηκε από τον καλλιτέχνη, ο οποίος μπορεί να μην ήταν ικανοποιημένος από αυτόν.

Ο Paul Gauguin έφτασε στην Αρλ στις 23 Οκτωβρίου, για να μείνει στο Κίτρινο Σπίτι και να συνεργαστεί καλλιτεχνικά με τον Ολλανδό καλλιτέχνη.

Μια εβδομάδα αργότερα ο Βαν Γκογκ είπε στον Μπερνάρ: «Κάναμε κάποιες εξορμήσεις στους οίκους ανοχής και είναι πιθανό τελικά να πηγαίνουμε εκεί για να δουλέψουμε».

Δέκα ημέρες αργότερα ο Βαν Γκογκ ενημέρωσε τον Τεό ότι «έκανα ένα πρόχειρο σκίτσο ενός οίκου ανοχής». Πρέπει να πρόκειται για το Ο οίκος ανοχής (Νοέμβριος 1888), το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Ίδρυμα Barnes στη Φιλαδέλφεια.

Ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε το σαλόνι. Τρεις γυναίκες με φανταχτερά χρωματιστά φορέματα κάθονται σε πρώτο πλάνο. Στην άλλη πλευρά του τραπεζιού ένας άνδρας με σκούρο καπέλο πίνει ένα ποτήρι αψέντι. Πιο πίσω βρίσκονται δύο στρατιώτες, που φορούν κόκκινα στρατιωτικά καπέλα και χορεύουν ή πίνουν με τους συντρόφους τους.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του Μπερνάρ, ο Βαν Γκογκ σχεδιάζει πρόχειρα τρεις πίνακες που κρέμονται στον πίσω τοίχο. Αυτός που βρίσκεται στα δεξιά θυμίζει την Αφροδίτη του Ουρμπίνο του Τιτσιάνο (1534, σήμερα Γκαλερί Ουφίτσι, Φλωρεντία).

Ο πίνακας του Βαν Γκογκ δεν είναι σχεδόν καθόλου μια απροκάλυπτα σεξουαλική σκηνή και χωρίς τον τίτλο του καλλιτέχνη θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια ελαφρώς θορυβώδης καφετέρια αργά το βράδυ.

*Με πληροφορίες από The Art Newspaper | Kεντρική φωτογραφία θέματος: Ο οίκος ανοχής του Βαν Γκογκ (Νοέμβριος 1888) | Συλλογή Barnes, Φιλαδέλφεια