Αλαίν Μπαντιού: Από την Πετρούπολη στη Σαγκάη

Από όλους τους στοχαστές που βγήκαν μέσα από το πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα του «παγκόσμιου 1968», ο Αλαίν Μπαντιού έχει την ιδιαιτερότητα ότι την ίδια στιγμή που επέμεινε στην αναζήτηση μιας ιδιαίτερα πρωτότυπης φιλοσοφικής σύνθεσης που συνδυάζει ένα εύρος αναφορών από τον Πλάτωνα έως τον Μαρξ και τα σύγχρονα μαθηματικά και που ως προς τη φιλοδοξία μπορεί να συγκριθεί μόνο με την «Κριτική του Διαλεκτικού Λόγου» του Ζαν Πωλ Σαρτρ, δεν εγκατέλειψε τις πολιτικές αναφορές που είχε και στη νεότητά του. Δηλαδή, δεν διατήρησε μόνο την αναφορά στον Μαρξ και μια εκδοχή κοινωνικής χειραφέτησης που στηρίζεται στο μαρξικό έργο, αλλά επέμεινε να παραπέμπει και στο έργο του Λένιν και στην εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης στη μαοϊκή Κίνα. Αυτό τον διαφοροποιεί από αρκετούς στοχαστές της δικής του γενιάς – και της αμέσως επόμενης – που με ποικίλους τρόπους αποστασιοποιήθηκαν από τον νεανικό τους ριζοσπαστισμό.

Όλα αυτά είναι παραπάνω από εμφανή στο βιβλίο του «Πετρούπολη, Σαγκάη. Οι δύο επαναστάσεις του 20^ου αιώνα» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Εκτός Γραμμής σε μετάφραση της Ειρήνης Μαρκίδη και του Τάσου Μπέτζελου, ένα βιβλίο που στον πυρήνα του δεν είναι μόνο μια επιστροφή στην ιστορική εμπειρία των επαναστάσεων στη Ρωσία και την Κίνα, αλλά πάνω από όλα ένα εγκώμιο των επαναστάσεων, μια υπεράσπιση της δυνατότητάς τους αλλά και μια επιμονή ότι είναι η στιγμή των επαναστάσεων, στον ιστορικό κύκλο που άνοιξε ήδη η Γαλλική Επανάσταση, που αποτυπώνει τη δυνατότητα μας πολιτικής με την πλήρη σημασία του όρου.

Κατά τον Μπαντιού, μέχρι τώρα η σημαντικότερη επανάσταση συνέβη ανάμεσα στα 15.000 και τα 5.000 έτη πριν και ήταν η νεολιθική επανάσταση, όταν εφευρέθηκε η σταθερή γεωργία, η συγκέντρωση πλεονάσματος τροφής, άρα και η διαμόρφωση μιας τάξης που θα τρεφόταν από αυτό, και όταν διαμορφώθηκαν οι πρώτες κρατικές μορφές, η γραφή και ένα πλήθος τεχνικών. Κατά τον Μπαντιού διανοητικά δεν είμαστε ανώτεροι από τα ανθρώπινα όντα πριν τη νεολιθική επανάσταση. Αυτό που χρειαζόταν είναι μια δεύτερη επανάσταση που θα στρεφόταν ενάντια στην ύπαρξη ανισοτήτων, ιεραρχιών, μορφών καταπίεσης και θα επέτρεπε μια νέα ενότητα της ανθρωπότητας. Και αυτή κατά τον Μπαντιού είναι η ιστορική σημασία της Ρωσικής Επανάστασης του 1917.

Το κρίσιμο ερώτημα για τον Μπαντιού είναι εάν βλέπουμε την πολιτική ως απλώς την κατά το δυνατό «λιγότερο κακή διαχείριση σύμφωνα με την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων» (σ. 38)  ή, εάν το περιεχόμενο της πολιτικής είναι ο «πλήρης μετασχηματισμός αυτής της τάξης πραγμάτων στην κατεύθυνση μιας ανώτερης δικαιοσύνης» (σ. 39). Ο Μπαντιού επιμένει ότι «μόνο ο δεύτερος ορισμός επιτρέπει να γίνεται λόγος για πολιτικά έργα, με την έννοια μιας διανοητικής και πρακτικής δημιουργίας» (σ. 39).

Οι «Θέσεις του Απρίλη» του Λένιν

Είναι σε αυτό το φόντο που ο Μπαντιού επιστρέφει στις «Θέσεις του Απρίλη» του Λένιν και υποστηρίζει ότι ο ηγέτης των μπολσεβίκων το 1917 διακρίνει στα σοβιέτ το πεδίο για την πάλη «όχι ανάμεσα σε δύο παραλλαγές της ίδιας αντίληψης για την πολιτική, αλλά σε δύο αντίθετες αντιλήψεις για την ίδια την πολιτική» (σ. 41), ακριβώς επειδή εκφράζουν μια πρωτόγνωρη αντίληψη για την εξουσία, την ώρα που ο Λένιν τολμά να προτείνει μια επανάσταση με ορίζοντα την ίδια την υπέρβαση του καπιταλισμού. Και είναι ακριβώς το γεγονός ότι μπόρεσε να υπάρξει ένα «πλειονοτικό γίγνεσθαι» αυτού του προγράμματος, που κατά τον Μπαντιού ορίζει τη Ρωσική Επανάσταση ως την «πρώτη διαρκή νίκη μιας πολιτικής με τη δεύτερη σημασία της λέξης» (σ. 44) και εξηγεί τον ενθουσιασμό με τον οποίο την υποδέχτηκαν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο.

Η εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης

Ως προς την Πολιτιστική Επανάσταση ο Μπαντιού αρνείται ένα αφήγημα που θεωρεί ότι όλη αυτή η αναταραχή δεν ήταν τίποτα άλλο παρά το αποτέλεσμα της βούλησης του Μάο να ανακαταλάβει την εξουσία που φαινόταν να χάνει μετά την αποτυχία του «βολονταρισμού» του «μεγάλου άλματος προς τα εμπρός». Αντιθέτως, για τον Μπαντιού η Πολιτιστική Επανάσταση δεν ήταν παρά η επίγνωση ότι «είναι αδύνατο να ξεδιπλωθεί η πολιτική καινοτομία στο πλαίσιο του κόμματος-κράτους» (σ. 51), επομένως αφορούσε το ερώτημα μιας επανάστασης μέσα στην επανάσταση, άρα την «ιστορική ανάπτυξη μιας αντίφασης» (σ. 55) και γι’ αυτό συμπυκνώθηκε σε μια απόπειρα απελευθέρωσης του πολιτικού πειραματισμού των ίδιων των κινητοποιημένων μαζών.

Βεβαίως, ο Μπαντιού επιμένει συνάμα σε μια «στενή» χρονικά θεώρηση της Πολιτιστικής Επανάστασης, θεωρώντας ότι επί της ουσία διήρκησε ανάμεσα στο 1966 και το 1968, σχηματικά στο τόξο ανάμεσα στην «Απόφαση των 16 σημείων», την Κομμούνα της Σαγκάης και την είσοδο των εργατών στα Πανεπιστήμια, πριν ξεκινήσει η ανάκτηση της εξουσίας από τους κρατικούς μηχανισμούς, στοιχείο που κατά τον Μπαντιού καταδεικνύει και ότι ο ίδιος ο Μάο δεν μπορούσε να κινηθεί πέρα από τα όρια της αντίληψης του κόμματος-κράτους. Το συμπέρασμά είναι ότι «η Πολιτιστική Επανάσταση είναι η παρισινή Κομμούνα της παρελθούσας εποχής των «σοσιαλιστικών κρατών»: μια δραματική αποτυχία, βεβαίως, αλλά θεμελιωτική μιας νέας εποχής για την πολιτική» (σ. 99).

Επανάσταση στραμμένη στο μέλλον

Ο Μπαντιού επιμένει η επανάσταση του 1917 δεν είναι μια ιστορική παρένθεση. Αντιθέτως, θεωρεί ότι είναι το ιστορικό γεγονός που δείχνει ότι ο καπιταλισμός είναι «κάτι που ανήκει στο παρελθόν». Κατά συνέπεια, «καθήκον μας είναι να κατοικήσουμε σε αυτό το παρελθόν που μας επιβάλλουν, ώστε να οικοδομήσουμε εκεί την πολιτική εστία ενός αληθινού παρόντος, μιας αληθινής ζωής, εκείνης που παραμένει στραμμένη προς τη δεύτερη μεταλλαγή, τη μετανεολιθική μεταλλαγή» (σ. 36).