Ουμπέρτο Έκο: Τα… όσπρια άλλαξαν τον ρου της ευρωπαϊκής ιστορίας

Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς την πιο σημαντική εφεύρεση ή επιστημονική ανακάλυψη ενός αιώνα· πόσο μάλλον, αφού δεν γνωρίζουμε πάντα με ακρίβεια την ημερομηνία μιας συγκεκριμένης ανακάλυψης. Υπάρχουν πολλά πράγματα που οι αναγνώστες θα περιελάμβαναν πιθανώς στα μεγαλύτερα επιτεύγματα του αιώνα μας, ενώ στην πραγματικότητα χρονολογούνται από τον προηγούμενο αιώνα: το αυτοκίνητο, ο ουρανοξύστης, ο υπόγειος σιδηρόδρομος, η γεννήτρια, η τουρμπίνα είναι μερικά μόνον παραδείγματα. Όταν έχει να κάνει τώρα κανείς με χιλιετίες, οι υπολογισμοί γίνονται ακόμα πιο δύσκολοι. Τα στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας είναι ακόμα λιγότερα.

Ο λόγος που θέτω αυτό το πρόβλημα είναι ότι προτίθεμαι να μιλήσω για κάποιες εφευρέσεις που έκαναν την εμφάνισή τους στις αρχές της χιλιετίας, χωρίς να μπορώ να πιστοποιήσω ότι δεν είναι παλαιότερες. Εν πάση περιπτώσει, αυτές είναι κάποιες από τις ανακαλύψεις που άλλαξαν τον ρου της ιστορίας την τελευταία χιλιετία. Ή, μάλλον, κάποιες από τις ανακαλύψεις που μας επέτρεψαν να γιορτάζουμε το τέλος της χιλιετίας. Χωρίς αυτές ενδεχομένως να μην είχαμε ποτέ γεννηθεί.

«ΤΑ ΝΕΑ», 12.5.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πριν από χίλια χρόνια βρισκόμασταν αναμφισβήτητα στον Μεσαίωνα. Αν και ο όρος «Μεσαίωνας» είναι μάλλον συμβατικός. Σε κάποιες χώρες —περιλαμβανομένης της Ιταλίας— χρησιμοποιείται ακόμα και όταν ο συγγραφέας αναφέρεται στην εποχή του Δάντη ή του Πετράρχη· σε άλλες, οι λόγιοι εντάσσουν αυτά τα χρόνια στην περίοδο της Αναγέννησης. Για να κάνουμε τα πράγματα λίγο πιο ξεκάθαρα, ας πούμε ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο «Μεσαίωνες»: ένας που διαρκεί από την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (τον 5ο αιώνα μ.Χ.) έως το 999 και ένας άλλος που ξεκινά από το 1000 και συνεχίζεται τουλάχιστον μέχρι τον 15ο αιώνα.

Πριν από το 1000 μ.Χ. ο Μεσαίωνας ήταν συνώνυμος με την ένδεια, την πείνα, την ανασφάλεια. Ενδημικές ασθένειες (φυματίωση, λέπρα, έλκος, έκζεμα, καρκίνος) και φοβερές επιδημίες, όπως η πανώλη, θέριζαν τους ανθρώπους. Είναι πάντα ριψοκίνδυνο να κάνει κανείς δημογραφικούς υπολογισμούς για προηγούμενες χιλιετίες, αλλά, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, ο πληθυσμός της Ευρώπης τον 7ο αιώνα μόλις που έφτανε τα 14 εκατομμύρια. Καθώς πλησίαζε όμως η δεύτερη χιλιετία, ο πληθυσμός σημείωσε αύξηση. Κάποιοι ειδικοί υπολογίζουν ότι το 950 η Ευρώπη αριθμούσε 22 εκατομμύρια κατοίκους. Άλλοι κάνουν λόγο για 42 εκατομμύρια το 1000. Τον 14ο αιώνα ο πληθυσμός της Ευρώπης τοποθετείται μεταξύ 60 και 70 εκατομμυρίων. Οι υπολογισμοί διαφέρουν. Όλοι όμως συναινούν στο εξής: μέσα στους πέντε πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας ο πληθυσμός της Ευρώπης διπλασιάστηκε, ίσως ακόμα και να τριπλασιάστηκε.

Είναι δύσκολο να συγκεκριμενοποιήσει κανείς τα αίτια αυτής της δημογραφικής έκρηξης. Μεταξύ του 11ου και του 13ου αιώνα η πολιτική ζωή, η οικονομία, η τεχνολογία υπέστησαν ριζικές αλλαγές. Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι με τις μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου, τη δόμηση της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, την αναζωογόνηση των πόλεων και τη σύσταση των κοινοτήτων βελτιώθηκε και η οικονομική κατάσταση. Δεν θα ήταν όμως εξίσου λογικό να υποστηρίξει και το ανάποδο, ότι δηλαδή η πολιτική κατάσταση εξελίχθηκε, οι πόλεις ήκμασαν εκ νέου, διότι η καθημερινή ζωή και οι συνθήκες εργασίας βελτιώθηκαν για κάποιον λόγο;

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της πρώτης χιλιετίας υιοθετήθηκε σιγά σιγά ένα νέο τριετές σύστημα εκ περιτροπής καλλιέργειας, αυξάνοντας τη γονιμότητα της γης. Η καλλιέργεια της γης, όμως, προϋποθέτει εργαλεία και ζώα· και σε αυτό το μέτωπο οι ανακαλύψεις ήταν εντυπωσιακές. Λίγο πριν από το 1000 οι άνθρωποι άρχισαν να βάζουν στα άλογα σιδερένια πέταλα (μέχρι τότε τύλιγαν τις οπλές με ύφασμα) και αναβολείς. Οι τελευταίοι, βέβαια, εξυπηρετούσαν περισσότερο τους ιππότες παρά τους χωρικούς. Για τους χωρικούς τεράστια σημασία είχε η ανακάλυψη ενός νέου είδους λαιμαριάς (σ.σ. περιλαίμιο, λουρί για το ζέψιμο) για τα ζώα.

Οι παλιές λαιμαριές έριχναν όλη την πίεση στους μυς του λαιμού του ζώου, θέτοντας σε κίνδυνο την τραχεία του. Οι καινούργιες έπιαναν και τους θωρακικούς μυς, αυξάνοντας την αποδοτικότητα του ζώου τουλάχιστον κατά δύο τρίτα.

Επιπλέον, ενώ στο παρελθόν τα άλογα ζεύονταν σε οριζόντια γραμμή, τώρα μπορούσαν να ζεύονται το ένα πίσω από το άλλο· τραβούσαν έτσι το αλέτρι πολύ πιο εύκολα. Εκείνα περίπου τα χρόνια άλλαξε και η μέθοδος του οργώματος. Το αλέτρι είχε πλέον δύο τροχούς και δύο λεπίδες, μία για να σκίζει τη γη και μία —το υνί— για να την αναδεύει. Παρ’ όλο που αυτή η «μηχανή» ήταν ήδη γνωστή στους λαούς του Βορρά από τον 2ο ακόμα αιώνα, στην Ευρώπη διαδόθηκε πολύ αργότερα, τον 12ο αιώνα.

Αυτό για το οποίο θέλω όμως να μιλήσω στην πραγματικότητα είναι το φασόλι. Και όχι μόνο το φασόλι, αλλά και ο αρακάς και η φακή. Όπως ξέρουν όσοι ακολουθούν μία διατροφή φτωχή σε κρέας, όλοι αυτοί οι καρποί της γης είναι πλούσιοι σε φυτικές πρωτεΐνες· κάθε διαιτολόγος μπορεί να επιβεβαιώσει ότι μία μερίδα φακές ή αρακά έχει την ίδια διατροφική αξία με ένα κομμάτι ψημένο κρέας. Στον Μεσαίωνα τώρα οι φτωχοί δεν έτρωγαν κρέας, εκτός αν είχαν κάποια δικά τους κοτόπουλα ή αν κυνηγούσαν παράνομα. Η φτωχή αυτή διατροφή έκανε τους ανθρώπους φιλάσθενους και ανίκανους να φροντίσουν τα χωράφια τους. Η διάδοση λοιπόν της καλλιέργειας των λαχανικών στην Ευρώπη, τον 10ο αιώνα, επέφερε σημαντικές αλλαγές. Οι εργάτες μπορούσαν εφεξής να καταναλώνουν περισσότερες πρωτεΐνες. Κατά συνέπεια, έγιναν πιο δυνατοί, ζούσαν περισσότερο και έκαναν περισσότερα παιδιά.

Έχουμε την εντύπωση ότι οι εφευρέσεις και οι ανακαλύψεις που άλλαξαν τη ζωή μας εξαρτώνται από πολύπλοκες μηχανές. Η αλήθεια είναι όμως ότι είμαστε ακόμα εδώ —εννοώ εμείς οι Ευρωπαίοι, αλλά και οι απόγονοι των προσκυνητών και των Ισπανών κατακτητών— λόγω των φασολιών. Χωρίς αυτά δεν θα είχε διπλασιαστεί ο πληθυσμός της Ευρώπης μέσα σε μερικούς αιώνες. Δεν θα αριθμούσε σήμερα εκατοντάδες εκατομμύρια. Και πολλοί από εμάς δεν θα υπήρχαμε καν. Ορισμένοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι θα ήταν καλύτερα έτσι, αλλά δεν είμαι σίγουρος για την ορθότητα της άποψής τους.

Νομίζω πάντως ότι η ιστορία των φασολιών μπορεί να μας διδάξει πολλά. Καταρχάς, μας λέει ότι πρέπει να αντιμετωπίζουμε με σοβαρότητα τα οικολογικά προβλήματα. Κατά δεύτερον, ξέρουμε όλοι εδώ και καιρό πως, αν η Δύση έτρωγε μη αποφλοιωμένο ρύζι και όσπρια, θα καταναλώναμε λιγότερο —και καλύτερο— φαγητό.

Αλλά ποιος κάθεται να κάνει τέτοιες σκέψεις; Όλοι θα πουν ότι η μεγαλύτερη ανακάλυψη της χιλιετίας είναι η τηλεόραση ή το μικροτσίπ. Ίσως να ήταν καλό να αρχίσουμε να παίρνουμε μερικά μαθήματα και από τον Μεσαίωνα.

*Κείμενο του Ουμπέρτο Έκο, που είχε δημοσιευτεί στους New York Times το 1999, στο πλαίσιο ειδικού αφιερώματος για τη δεύτερη μεταχριστιανική χιλιετία που πλησίαζε στο τέλος της (η αναδημοσίευση του κειμένου, στην Ελληνική, περιελήφθη στο φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει στις 12 Μαΐου 1999).

Ο Ουμπέρτο Έκο (Umberto Eco), φημισμένος σημειολόγος, δοκιμιογράφος, φιλόσοφος, κριτικός λογοτεχνίας και μυθιστοριογράφος, γεννήθηκε στην Αλεσάντρια του Πιεμόντε στις 5 Ιανουαρίου 1932 και απεβίωσε στο Μιλάνο στις 19 Φεβρουαρίου 2016.