Ουμπέρτο Έκο: «Οι άνθρωποι έχουν κουραστεί από τα απλά πράγματα. Γράφω για μαζοχιστές»

«Ο Ουμπέρτο Έκο ήταν κουρασμένος όταν τον συνάντησα το 2011» γράφει ο Stephen Moss στην Guardian και συνεχίζει: «Στα 80 του χρόνια, βρισκόταν στη μέση μιας επίπονης 20ήμερης περιοδείας για την προώθηση του μυθιστορήματός του Το νεκροταφείο της Πράγας, και είχε κρεμάσει. Δεν μου άρεσε ιδιαίτερα το μυθιστόρημα που ήμασταν εκεί για να συζητήσουμε – μου φάνηκε ότι οι σύνθετες, συνωμοσιολογικές μυθοπλασίες του είχαν γίνει τυποποιημένες – και είχαμε κάποιες κωμικές παρεξηγήσεις που βασίζονταν στη μη εξοικείωσή του με την ιδιωματική αγγλική γλώσσα. Τι είναι η «επιστροφή στη φόρμα»;».

Κι όμως, η συνάντηση ήταν αξέχαστη και ήξερα ότι είχα την τύχη να τον συναντήσω, ακόμη και τόσο αργά στην καριέρα του – έναν εξαιρετικά επιτυχημένο συγγραφέα αλλά, το πιο ενδιαφέρον, ένα σπάνιο παράδειγμα δημόσιου διανοούμενου.

Η συζήτησή του είχε την τάση να εξελίσσεται με αστραπιαίες εκρήξεις

Προσπαθήσαμε να καταπιαστούμε με το Νεκροταφείο της Πράγας, αλλά η θέληση ήταν αδύναμη- ξαφνικά, έβγαλε ένα λαμπρό, αστραφτερό aperçu. «Η Ιταλία δεν είναι διανοούμενη χώρα» είπε καθώς η συζήτηση είχε πάει στην πολιτική επιτυχία του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. «Στο μετρό του Τόκιο όλοι διαβάζουν. Στην Ιταλία, δεν το κάνουν. Μην αξιολογείτε την Ιταλία από το γεγονός ότι παρήγαγε τον Ραφαήλ και τον Μιχαήλ Άγγελο».

Το κλειδί της καριέρας του ήταν ότι η φήμη του ήρθε σχετικά αργά: το μπεστ σέλερ του Το όνομα του ρόδου εκδόθηκε το 1980, όταν ήταν 48 ετών και είχε καθιερωθεί ως καθηγητής σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Έγραψε το βιβλίο, ένα αστυνομικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται σε ένα μοναστήρι του 14ου αιώνα, κατόπιν εντολής ενός ιταλικού εκδότη που ήθελε να εκδώσει μια σειρά μικρών θρίλερ. Ο Ουμπέρτο Έκο, ο οποίος είχε πάντα μια προτίμηση στη συγγραφή λογοτεχνικών παρωδιών, δέχτηκε επειδή, όπως είπε, «ένιωθε σαν να δηλητηριάζει έναν μοναχό».

Eνδιαφερόταν για τα πάντα- δεν τον ενοχλούσαν οι οριοθετήσεις σε σικ ή ποπ (ως σημειωτικός, πίστευε ότι τα πάντα μπορούσαν να αποκωδικοποιηθούν)

Photo: Wikimedia Commons

Το βιβλίο-φαινόμενο

Σε απόηχο του Μπετόβεν, ο οποίος, όταν του ανατέθηκε να δημιουργήσει ένα βαλς πάνω σε ένα μάλλον κοινότοπο μουσικό θέμα, δημιούργησε τις τεράστιες και πολύπλοκες παραλλαγές του Άντον Ντιαμπέλι, ο Έκο έγραψε ένα τερατούργημα 500 σελίδων που κατάφερε, όπως θα έλεγαν οι δημοσιογράφοι, να παντρέψει τον Μπόρχες με τον Κόναν Ντόιλ, ένα αστυνομικό μυθιστόρημα που περιβάλλεται από κάθε είδους φιλοσοφικό προβληματισμό και λογοτεχνικό παιχνίδι.

Το βιβλίο αποδείχθηκε φαινόμενο, πουλώντας 10 εκατομμύρια αντίτυπα σε 30 γλώσσες και έγινε επιτυχημένη (αν και πολύ πιο γραμμική) ταινία το 1986, με τον Σον Κόνερι στον ρόλο του μοναχού-ντετέκτιβ Γουίλιαμ του Μπάσκερβιλ.

Τα μεταγενέστερα μυθιστορήματα του Έκο, όπως το Εκκρεμές του Φουκώ (1988), Το νησί της προηγούμενης ημέρας (1994) και το Μπαουντολίνο (2000), πούλησαν επίσης καλά και ο ίδιος θα μπορούσε να εγκαταλείψει την καθημερινή του δουλειά. Αλλά δεν το έκανε ποτέ. «Είμαι φιλόσοφος», επέμενε. «Γράφω μυθιστορήματα μόνο τα Σαββατοκύριακα».

Έγραψε μισή ντουζίνα μυθιστορήματα, αλλά τα έργα του για τη σημειολογία, την κριτική θεωρία και τις πτυχές της φιλοσοφίας (η πρώτη ακαδημαϊκή του κατάρτιση ήταν στη μεσαιωνική φιλοσοφία) είναι σχεδόν 10 φορές περισσότερα.

Μια ματιά μέσα στην ιδιωτική βιβλιοθήκη του Ουμπέρτο Έκο 

Η ζωή είναι μια Θεία κωμωδία

Ήταν μια από εκείνες τις μορφές, όχι άγνωστες στη Γαλλία ή την Ιταλία, που είναι δύσκολο να τις φανταστεί κανείς στον αγγλοσαξονικό κόσμο: ενδιαφερόταν για τα πάντα- δεν τον ενοχλούσαν οι οριοθετήσεις σε σικ ή ποπ (ως σημειωτικός, πίστευε ότι τα πάντα μπορούσαν να αποκωδικοποιηθούν), βυθισμένος σε γρίφους του Μπόρχες και λογοτεχνικά αστεία, και ικανός να είναι ταυτόχρονα τόσο αστείος όσο και θανάσιμα σοβαρός σε αυτά.

Οι Ιταλοί καταλαβαίνουν ίσως καλύτερα από τους περισσότερους ότι η ζωή είναι μια Θεία κωμωδία: να σέβεσαι τη θεότητα, αλλά να μη χάνεις ποτέ από τα μάτια σου την ουσιαστική κωμωδία.

Στην ερώτηση αν τον ενοχλούσε το γεγονός ότι ορισμένοι κριτικοί ήταν δύσθυμοι για τα μεταγενέστερα μυθιστορήματά του και ότι οι πωλήσεις δεν έφτασαν ποτέ την πρώτη του επιτυχία, ο Έκο απάντησε: «Πάντα σοκάρεσαι από το πόσο διαφορετικές είναι οι απόψεις των κριτικών. Νομίζω ότι ένα βιβλίο πρέπει να κρίνεται 10 χρόνια αργότερα, αφού το διαβάσεις και το ξαναδιαβάσεις. Πάντα με χαρακτήριζαν πολύ πολυμαθή και φιλοσοφικό, πολύ δύσκολο».

Bυθισμένος σε γρίφους του Μπόρχες και λογοτεχνικά αστεία, και ικανός να είναι ταυτόχρονα τόσο αστείος όσο και θανάσιμα σοβαρός σε αυτά

Photo: Wikimedia Commons

Γράφω για μαζοχιστές

«Στη συνέχεια έγραψα ένα μυθιστόρημα που δεν είναι καθόλου πολυμαθές, που είναι γραμμένο σε απλή γλώσσα, Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα, και μεταξύ των μυθιστορημάτων μου είναι αυτό που έχει πουλήσει λιγότερο. Άρα μάλλον γράφω για μαζοχιστές. Είναι μόνο οι εκδότες και κάποιοι δημοσιογράφοι που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι θέλουν απλά πράγματα. Οι άνθρωποι έχουν κουραστεί από τα απλά πράγματα. Θέλουν να προκαλούνται» συνέχισε.

Το κλειδί, κάνοντας έναν απολογισμό της 60χρονης καριέρας του, θα είναι να βάλει τις μυθοπλασίες σε ένα πλαίσιο. Μην εμπιστεύεστε τους επικήδειους που δίνουν έμφαση στον «συγγραφέα του Όνομα του Ρόδου» αποκλείοντας τις άλλες προσωπικότητές του.

Τα μυθιστορήματά του αποτελούσαν ένα σχετικά μικρό μέρος της παραγωγής του, και η συμβολή του ως κριτικού, εκδότη, θεωρητικού της λογοτεχνίας και γενικού προβοκάτορα δεν πρέπει να ξεχαστεί. Τον γοήτευαν -και ήθελε να κοιτάξει εκ νέου- τα πάντα. Τίποτα δεν ήταν ιερό και απαραβίαστο. Η κοινωνία στην οποία είχε μεγαλώσει είχε διαλυθεί από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και προσπαθούσε να καταλάβει το γιατί. Αυτό ήταν το κλειδί για την αριστερή πολιτική του και για τις ανήσυχες διανοητικές περιπλανήσεις του.

Ο Ουμπέρτο Έκο του για πάντα 

Ίσως ο αγγλοσαξονικός λογοτεχνικός και πνευματικός κόσμος να είναι πιο ασφαλής και πιο κλειστός επειδή δεν υπέστη αυτή την καταστροφή στα μέσα του αιώνα.

«Μερικές φορές λέω ότι μισώ το Όνομα του Ρόδου» λέει «επειδή τα επόμενα βιβλία ίσως ήταν καλύτερα. Αλλά αυτό συμβαίνει σε πολλούς συγγραφείς. Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες μπορεί να γράψει 50 βιβλία, αλλά θα τον θυμούνται πάντα για το Εκατό χρόνια μοναξιά.

»Κάθε φορά που εκδίδω ένα νέο μυθιστόρημα, οι πωλήσεις του «Το όνομα του ρόδου» ανεβαίνουν. Ποια είναι η αντίδραση; ‘Α, ένα νέο βιβλίο του Έκο. Αλλά δεν έχουν διαβάσει ποτέ το Όνομα του Ρόδου». Το οποίο, παρεμπιπτόντως, κοστίζει λιγότερο επειδή είναι σε χαρτόδετο βιβλίο». Γ

«Γέλασε, όπως, παρά την κούρασή του, έκανε πολλές φορές κατά τη διάρκεια της συζήτησης. Ο Έκο ήταν ένας διανοούμενος που κουβαλούσε τη μεγάλη του μόρφωση με ελαφρά τη καρδία. Η ζωή, όπως και η μυθοπλασία, ήταν ένα ατελείωτα απολαυστικό παιχνίδι» καταλήγει ο Stephen Moss στην Guardian.

*Ο Ουμπέρτο Έκο γεννήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 1932, στην Αλεξάνδρεια της Ιταλίας και απεβίωσε στις 19 Φεβρουαρίου 2016, στο Μιλάνο.

*Με στοιχεία από theguardian.com