Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η ιουδαϊκή ελληνική (Μέρος Α’)

Η διαχρονική σχέση ανάμεσα στην ελληνική και στην εβραϊκή γλώσσα, καθώς και το ζήτημα της χρήσης της ελληνικής από τους Εβραίους κατά την αρχαιότητα, έχουν αποτελέσει κατ’ επανάληψιν αντικείμενο μελέτης και αντιπαραθέσεων στους κόλπους των ειδικών. Κατ’ αρχάς, γνωρίζουμε ότι οι αρχαίοι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν σε ευρύτατη κλίμακα την ελληνική, τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο τους, στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, στις ακτές του Ευξείνου Πόντου και στην ιταλική χερσόνησο, ενώ ορισμένες εβραϊκές επιγραφές στα ελληνικά έχουν εντοπιστεί και στην Ισπανία. Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε να σημειωθεί ότι οι Εβραίοι έκαναν χρήση της ελληνικής σε περιοχές όπου και άλλοι λαοί έπρατταν το ίδιο. Για πολλούς μάλιστα Εβραίους, σε διάφορες εποχές και περιοχές, η ελληνική ήταν η μόνη τους γλώσσα.

Βεβαίως, φαινόμενα διγλωσσίας ή και πολυγλωσσίας ακόμα δεν ήταν ασυνήθιστα στις ελληνόφωνες εβραϊκές κοινότητες. Έτσι, υπήρχαν χρήστες της ελληνικής που στη μεν Ανατολή γνώριζαν μέχρις ενός βαθμού εβραϊκά και αραμαϊκά (σημιτική γλώσσα, η οποία ανήκει στην ίδια οικογένεια με τα εβραϊκά και την οποία χρησιμοποιούσαν οι Εβραίοι της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου κατά τη διάρκεια της περσικής επικυριαρχίας), στη δε Δύση εβραϊκά και λατινικά. Στη λεγόμενη Γη του Ισραήλ, ειδικότερα, εμφανείς ήταν οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ της ελληνικής, της εβραϊκής και της αραμαϊκής, σε διάφορες περιόδους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εν προκειμένω αποτελεί ένας πάπυρος –γαμήλιο συμβόλαιο του 417 μ.Χ.– που προέρχεται από την Αντινοόπολη της Αιγύπτου και στον οποίον απαντά ένα μείγμα των τριών γλωσσών που προαναφέρθηκαν.

Κατά τα άλλα, αναπάντητο παραμένει το ερώτημα πότε υιοθέτησαν πρώτη φορά οι Εβραίοι την ελληνική γλώσσα. Ξεχωριστή θέση μεταξύ των πρώιμων σωζόμενων κειμένων καταλαμβάνει η ελληνική μετάφραση της Πεντατεύχου (των πέντε πρώτων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης, που κατά την παράδοση θεωρούνται έργο του Μωυσή), η οποία ανάγεται πιθανώς στη δεκαετία του 280 π.Χ. Στους κατοπινούς αιώνες η ιουδαϊκή χρήση της ελληνικής άρχισε κατά τα φαινόμενα να διαδίδεται ολοένα και περισσότερο, με αποκορύφωμα τον 1ο αιώνα μ.Χ., όταν γράφτηκαν από Εβραίους πολλά έργα στα ελληνικά. Τα κείμενα αυτά (τα Απόκρυφα της Παλαιάς Διαθήκης, τμήματα της Καινής Διαθήκης, κείμενα του φιλοσόφου Φίλωνος από την Αλεξάνδρεια κ.ά.) απευθύνονταν τόσο σε εβραϊκό όσο και σε μη εβραϊκό αναγνωστικό κοινό. Από τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. και μετά, όπως μαρτυρεί ο αριθμός των σωζόμενων κειμένων, η χρήση της ελληνικής από τους Εβραίους ατόνησε (πάντως, σε μερικές περιοχές συνεχίστηκε έως τον 6ο ή και τον 7ο αιώνα μ.Χ.).

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, o πάπυρος (γαμήλιο συμβόλαιο του 417 μ.Χ.) που προέρχεται από την Αντινοόπολη της Αιγύπτου και στον οποίον γίνεται χρήση ενός μείγματος της ελληνικής, της εβραϊκής και της αραμαϊκής γλώσσας.