Αλέξανδρος Σβώλος: Πάλλευκος και μειλίχιος εν μέσω πολιτικών καταιγίδων

Στις 23 Φεβρουαρίου 1956 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 64 ετών, ο Αλέξανδρος Σβώλος, ένα πραγματικό υπόδειγμα δημοσίου ανδρός στο α′ μισό του 20ού αιώνα.

Ο Σβώλος, που είχε γεννηθεί στο Κρούσοβο, προκεχωρημένο φυλάκιο του ελληνισμού στη βορειοδυτική Μακεδονία, και είχε αποφοιτήσει από το Γυμνάσιο του Μοναστηρίου, σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης και συνέχισε τις νομικές σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, φροντίζοντας παράλληλα για τη γενικότερη καλλιέργειά του (εγκυκλοπαιδικές μελέτες, ξένες γλώσσες κ.λπ.). Αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή της Αθήνας αριστούχος και επιδόθηκε στη δικηγορία.

Κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού ο νεαρός δικηγόρος στάθηκε στο πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος τον διόρισε αργότερα σε διευθυντική θέση του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας. Ο Σβώλος πρόσφερε τις πολύτιμες υπηρεσίες του στον τομέα της εργατικής νομοθεσίας, έως ότου ενεπλάκη στη Μικρασιατική Εκστρατεία από τη θέση αρχικά του συμβούλου της Ελληνικής Αρμοστείας Σμύρνης και ακολούθως του αντιπροσώπου της ελληνικής διοίκησης στην Προύσα.

Το 1927 εξελέγη υφηγητής και ύστερα από δύο έτη καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Ο Σβώλος υπήρξε ως καθηγητής ο εκλεκτός των φοιτητών, καθώς συνδύαζε επιτυχώς τη σοφία και την αυστηρότητα με τη χαρούμενη διάθεση και την προσήνεια. Το καθηγητικό έργο του ανακόπηκε προσωρινά μετά το κίνημα του 1935. Επαναδιορίστηκε το 1936, αλλά επί δικτατορίας Μεταξά παύθηκε εκ νέου και εξορίστηκε.

Επί Κατοχής ο Σβώλος επέλεξε το δρόμο της Αντίστασης, ανεβαίνοντας στο βουνό και αναλαμβάνοντας την προεδρία της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ).

Ο Αλέξανδρος Σβώλος ως πρόεδρος της Κυβέρνησης του Βουνού (ΠΕΕΑ)

Έλαβε μέρος ως πρόεδρος της ΠΕΕΑ στο Συνέδριο του Λιβάνου (1944) και στη συνέχεια ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο των Οικονομικών στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου.

Ο Πέτρος Ρούσος, ο Αλέξανδρος Σβώλος και ο Στέφανος Σαράφης (εξ αριστερών) αναχωρούν για το Λίβανο

Ως πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Κόμματος – Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΣΚ-ΕΛΔ) εξελέγη το Μάρτιο του 1950 βουλευτής Θεσσαλονίκης, ενώ επανεξελέγη στις εκλογές του 1956, λίγες ημέρες πριν από το θάνατό του, υπό τη σημαία της Δημοκρατικής Ενώσεως.

Συνάντηση των Γεωργίου Παπανδρέου, Αλέξανδρου Σβώλου και Άγγελου Αγγελόπουλου στο περιθώριο του Συνεδρίου του Λιβάνου

Από επιστημονικής απόψεως, η γνώμη του συνταγματολόγου και πολιτειολόγου Σβώλου είχε πάντα βαρύνουσα σημασία, προπάντων επί ζητημάτων συνταγματικής φύσεως. Με το νομικό ρεαλισμό του, τη λαμπρή ακαδημαϊκή διαδρομή του και το πλούσιο συγγραφικό έργο του ο Σβώλος κατάφερε να καταλάβει μια ξεχωριστή θέση στην ελληνική συνταγματική επιστήμη και να συντελέσει ουσιωδώς στην αληθή δημοκρατική διαπαιδαγώγηση των ελλήνων πολιτών.

Προικισμένος με πολιτικό ήθος και επιστημονικό κύρος, ψυχική ευγένεια και πνευματική ελευθερία, ο Σβώλος υπήρξε ένας συνετός ηγέτης και ένας συνεπής μαχητής.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Τρίτη 29 Μαρτίου 1966, στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας, υπήρχε ένα άρθρο αφιερωμένο στην εκδήλωση που είχε πραγματοποιηθεί την προτεραία στην κατάμεστη αίθουσα διαλέξεων της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, στη Θεσσαλονίκη, με αφορμή τη συμπλήρωση δέκα ετών από το θάνατο του μακεδόνα πανεπιστημιακού δασκάλου Αλέξανδρου Σβώλου.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.3.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην τιμητική εκδήλωση, μεταξύ άλλων, είχε λάβει το λόγο ο τότε καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου του ΑΠΘ και μετέπειτα αποκληθείς «πρύτανης των συνταγματολόγων» Αριστόβουλος Μάνεσης (1922-2000), ο οποίος είχε τονίσει τα εξής:

Ο Σβώλος βοήθησε την ελληνική επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου να ξεπεράση το στάδιο της στεγνής τυπολογικής έρευνας, εμβαθύνοντας στη μελέτη των συνταγματικών θεσμών και αξιολογώντας τους σωστά. Ήταν ο πρώτος Έλληνας δημοσιολόγος που αντιμετώπισε στις επιστημονικές του μελέτες το πρόβλημα του συνδυασμού του φιλελευθέρου και του κοινωνικού κράτους. Και το αντιμετώπισε σωστά, γιατί δεν αγνοούσε το κοινωνικό υπόβαθρο των συνταγματικών θεσμών και δεν παρέβλεπε ούτε τις ιστορικές κατακτήσεις ούτε την πορεία της ιστορικής εξέλιξης. Αυτό ήταν το κεντρικό πρόβλημα που απασχόλησε ακατάπαυστα τον συνταγματολόγο Σβώλο σ’ όλες σχεδόν τις μελέτες του.

Ο Αριστόβουλος Μάνεσης

Τις αντιλήψεις του για τον κοινωνικό χαρακτήρα που επιβάλλεται να προσλάβη το σύγχρονο κράτος ο Σβώλος τις συνεδύαζε πάντα με την πεποίθηση ότι η επιδίωξη και η εφαρμογή των ιδανικών της κοινωνικής αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαιοσύνης δεν είναι διόλου ασυμβίβαστη με τις πολιτικές και ατομικές ελευθερίες και δεν προϋποθέτει αναγκαία την απάρνηση και την κατάλυση των επιτευγμάτων του φιλελευθέρου δημοκρατικού κράτους.

Ο Αλέξανδρος Σβώλος, μεταξύ πολλών άλλων, στο Συνέδριο του Λιβάνου

Το λεγόμενο κοινωνικό κράτος αποβαίνει ιστορικά δικαιωμένο και βιώσιμο κατά το μέτρο που αξιοποιεί τα επιτεύγματα του φιλελευθέρου κράτους. Η κοινωνική δημοκρατία, εις την οποίαν αποσκοπεί το κοινωνικό κράτος, δεν μπορεί να υπάρξη ιστορικά παρά μόνο σαν προέκταση και ολοκλήρωση, και όχι σαν απάρνηση και αναίρεση, της πολιτικής δημοκρατίας. Γιατί η πολιτική δημοκρατία αποτελεί πια, ιδίως για τους λαούς της Ευρώπης, επίτευγμα τού ιστορικού γίγνεσθαι που δεν είναι νοητόν και δεν είναι επιτρεπτόν να αγνοηθή.

[…]

Είναι ηθικά απαράδεκτο για έναν επιστήμονα, και ιδίως για έναν συνταγματολόγο, να μη λέη υπεύθυνα την γνώμη του, την επιστημονική του γνώμη, στα ζητήματα που εκάστοτε ανακύπτουν και αφορούν την επιστήμη του. Το Συνταγματικό Δίκαιο είναι αλήθεια ότι εξ ορισμού άπτεται της πολιτικής. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι η επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου πρέπει να σιωπά και να μην παίρνη θέση πάνω σε επίκαιρα και φλέγοντα θέματα, για να μην παρεξηγηθή από τους πολιτικούς ότι κάνει πολιτική. Την επιστημονική του γνώμη ο καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου δικαιούται και οφείλει να την εκφράζη απροκατάληπτα προς όλες τις κατευθύνσεις και να μαρτυρή περί του καλού ή του κακού χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Τότε η έδρα του Συνταγματικού Δικαίου στέκεται στο ύψος της. Αλλά τότε σ’ αυτήν πρώτη ξεσπούν οι πολιτικές καταιγίδες. Όταν η έδρα του Συνταγματικού Δικαίου στέκεται στο ύψος της, είναι δύσκολο να μείνη ανέπαφη από την τραχύτητα των καιρών. Αυτή υπήρξε η μοίρα του Σβώλου. Μοίρα ηρωική και μαρτυρική.

Η ανάμιξη του Σβώλου στην ενεργό πολιτική, και μάλιστα μέσα σε εξαιρετικά κρίσιμες και ανώμαλες εθνικές και πολιτικές στιγμές, σε περιστάσεις και χρόνους δίσεκτους και μήνες οργισμένους, ίσως να έφθειρε τον Σβώλο. Πάντως όμως δεν τον διέφθειρε. Πάλλευκος, μειλίχιος, σεμνός και πράος, όπως ήταν πάντα, ο Σβώλος έφυγε από τον κόσμο τούτο αναγνωρισμένος από όλους σαν σοφός συνταγματολόγος, ακέραιος άνθρωπος και αγνός πολιτικός ηγέτης.