Οι φιλόσοφοι και οι Ινδιάνοι

Στη νεότερη πολιτική φιλοσοφία η έννοια (και εικονογραφία) της φυσικής κατάστασης ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Οποιαδήποτε προσπάθεια να παρουσιαστούν οι προτάσεις των φιλοσόφων που στοχάστηκαν πολιτικές μορφές που στηρίζονταν σε έννοιες όπως το φυσικό δίκαιο, το κοινωνικό συμβόλαιο και η αναδυόμενη αντίληψη ότι η νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας οφείλει να προκύπτει από τη συναίνεση όσων συναποτελούσαν το πολιτικό σώμα, προϋπέθετε μια ορισμένη σύλληψη και της φυσικής κατάστασης έτσι ώστε από αυτήν – ως συνέχεια ή τομή μικρή σημασία έχει – να προκύπτουν οι μορφές πολιτικής οργάνωσης. Δεν είναι τυχαίο, επομένως, που σε μεγάλο βαθμό οι περιγραφές ης φυσικής κατάστασης σε φιλοσόφους όπως ο Χομπς ή ο Λοκ, έμοιαζαν περισσότερο με προβολές της σύγχρονης κατάστασης στο παρελθόν, ώστε να μπορέσουν να δικαιολογηθούν οι προσεγγίσεις τους για το κοινωνικό συμβόλαιο, είτε την ισχυρή κρατική μορφή που αποτρέπει τον διαρκώς ελλοχεύοντα κίνδυνο του εμφυλίου πολέμου στον Χομπς, είτε την εξασφάλιση δικαστικών και κρατικών μορφών εγγύησης των οικονομικών συναλλαγών στον Λοκ.

Όμως, την ίδια στιγμή οι φιλόσοφοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με πραγματικούς ανθρώπους που ζούσαν σε μια συνθήκη που έμοιαζε – η τουλάχιστον έτσι την έβλεπαν – αρκετά κοντινή στη «φυσική κατάσταση»: και αυτοί ήταν οι Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής. Είναι αυτή ακριβώς η συνάντηση ανάμεσα στους φιλοσόφους και τους Ινδιάνους που αποτελεί το αντικείμενο της μελέτης του Κώστα Γαλανόπουλου «Ο κόσμος όλος ήταν Αμερική. Οι Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πλήθος.

Όπως επισημαίνει ο Γαλανόπουλος όχι μόνο οι φιλόσοφοι που συμμετέχουν σε αυτή τη συζήτηση παρακολουθούν τη συνεχή ροή πληροφοριών που έρχονται από τη Βόρεια Αμερική, αλλά γνωρίζουν ότι απευθύνονται σε ένα αναγνωστικό κοινό που ήδη γνώριζε αρκετά για τους «αγρίους». Αυτό καταρχάς τους έδινε τη δυνατότητα, όπως φαίνεται στα γραπτά του Χομπς, να παρουσιάσουν τους Ινδιάνους ως το παράδειγμα των ανθρώπων στη φυσική κατάσταση, ακριβώς επειδή σε αυτούς η κυβέρνηση ήταν απούσα. Αντίστοιχα, o Λοκ, που κατείχε και σημαντικές θέσεις στην αποικιακή διοίκηση, επίσης παρακολουθούσε τα ζητήματα που αφορούσαν τους Ινδιάνους στη Βόρεια Αμερική, θεωρώντας ότι σε αυτούς βρίσκουμε «την εμβρυακή αποτύπωση των απαρχών της εξέλιξης των πολιτευμάτων στην Ασία και την Ευρώπη» (σ. 84).

Όμως, και οι φιλόσοφοι του Σκωτικού Διαφωτισμού θα δουν με μεγάλο ενδιαφέρον τις πληροφορίες και τις περιγραφές για τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερική και μάλιστα π.χ. ο Φέργκιουσον συμπεραίνει από τη μελέτη του ινδιάνικου βίου «τη φυσική καταγωγή των θετικών ποιοτήτων του ανθρώπου» (σ. 100), ενώ ο Χιουμ στηρίζει σε αυτές τις πληροφορίες την αντίληψή του για την ιστορική πρόοδο των ηθών. Αντίστοιχα, ο Σμιθ εντοπίζει στους Ινδιάνους και τις κοινωνίες τους μια επιβεβαίωση του δικού του σχήματος για τα διαφορετικά στάδια εξέλιξης των κοινωνιών, όμως την ίδια στιγμή ως προς τη συνάντηση των αποικιοκρατών με τους Ινδιάνους ο Σμιθ «δεν μπορούσε να κλείσει τα μάτια στο αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι στη συνάντηση των δύο κόσμων ο ανώτερος πολιτισμός κατέστρεψε και λεηλάτησε, ενώ ο κατώτερος έδειξε καλοσύνη και φιλόξενη διάθεση» (σ. 125). Όμως, και φιλόσοφοι με μια τοποθέτηση επικριτική για τη Γαλλική Επανάσταση όπως ο Έντμουντ Μπερκ, θα δουν στους «αγρίους» της Βόρειας Αμερικής, μία αναλογία με τη «βαρβαρότητα» του εξεγερμένου πλήθους της επαναστατικής δημοκρατίας.

Όμως, μεγάλη σημασία παίζουν οι πληροφορίες και γνώσεις για τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής και στο έργο των Γάλλων φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Ο Γαλανόπουλος στέκεται στη σημασία που έχει για τον Μονταίνιο η συνάντηση με έναν νέο κόσμο, αλλά το βάρος που δίνει ο Μοντεσκιέ στη μελέτη αυτού του νέου κόσμου, όπως και στη θέση του ότι σε αντίθεση με τον Χομπς «οι άνθρωποι στη φυσική κατάσταση δεν ζητούν τον πόλεμο αλλά την αυτοσυντήρησή τους, συνεπώς ο πρώτος φυσικός νόμος είναι η ειρήνη και όχι η αυτοσυντήρηση» (σ.σ.  185-186). Αντίστοιχα, ο Βολταίρος χρησιμοποιούσε τις αναφορές στους Ινδιάνους για να αναδείξει ότι οι άνθρωποι ζούσαν πάντοτε κοινωνικά, προικισμένοι εξαρχής με «τα κατάλληλα ένστικτα της συμπάθειας και της δικαιοσύνης που αποτελούν τη βάση της κοινωνίας» (σ. 198). Όσο για τον Ρουσσώ, «οι Ινδιάνοι αποτελούν κατά έναν τρόπο την υπαρκτή ενσάρκωση της χαρούμενης κατάστασης πριν την πτώση και την παρακμή που έφερε μαζί του ο πολιτισμός» (σ. 221).

Στον 19^ο αιώνα θα υπάρξουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Για φιλοσόφους όπως ο Μιλ ο ελεύθερος βίος του Ινδιάνου στην πραγματικότητα εξέφραζε μια βάρβαρη στασιμότητα την οποία μόνο με την εξέλιξη του πολιτισμού μπορούμε να υπερβούμε, χωρίς όμως να υποτιμά την ελευθερία του πρωτόγονου βίου. Από την άλλη, ο Τοκβίλ μελετώντας την αμερικανική εμπειρία εντοπίζει στον Ινδιάνο έναν άγριο ευγενή, έναν αριστοκράτη άγριο. Όσο για τους ίδιους του Αμερικανούς, ο Γαλανόπουλος εντοπίζει όλο την ένταση που διαπερνά ένα τόξο τοποθετήσεων που ξεκινούν από την νομιμοποίηση της κατάκτησης και καταλήγουν σε έναν ιδιότυπο θαυμασμό για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη που διέπει τον βίο των Ινδιάνων.

Ο Γαλανόπουλος μελετά και τα γραπτά του Μαρξ, με ιδιαίτερα έμφαση στα Εθνολογικά Σημειωματάρια που έρχονται από την τελευταία φάση της ζωής του. Εντοπίζει έτσι πώς ο Μαρξ στέκεται ιδιαίτερα στις κοινωνίες των  Ινδιάνων και πώς τις χρησιμοποιεί ως κατεξοχήν ιστορικό παράδειγμα ενός πρωτόγονου κομμουνισμού και ως απόδειξη της δυνατότητας να συνυπάρχουν αρμονικά η ατομικότητα και η κοινότητα.