Πάολο και Βιτόριο Ταβιάνι, οι ριζοσπάστες που έφεραν τα πάνω κάτω στον ιταλικό κινηματογράφο

Μπορεί οι Ταβιάνι να ήταν ομοϊδεάτες καθ’ όλη τη διάρκεια του επαγγελματικού τους βίου, αλλά η δύσκολη εφηβική τους σχέση φέρνει στο μυαλό ένα ρητό από την πατρίδα τους, την Τοσκάνη: «Fratelli, coltelli» (ή αλλιώς: «Αδέλφια, μαχαίρια»).

Ο Πάολο Ταβιάνι, μαζί με τον αδελφό του Βιτόριο, ακολούθησαν μια κινηματογραφική κλίση βαθύτατα συνδεδεμένη με το ιταλικό τοπίο: τις πλαγιές της Τοσκάνης, όπου γεννήθηκαν τα αδέλφια, και εκείνες της Σικελίας και της Σαρδηνίας

Έχοντας περάσει μια ειδυλλιακή παιδική ηλικία στο Σαν Μινιάτο, η αγάπη του Βιτόριο για τον Πάολο πήγε περίπατο όταν ο μικρός του αδελφός είχε το θράσος να μεγαλώσει και να γίνει τόσο ψηλός όσο εκείνος. «Αυτό ήταν ασυγχώρητο. Υπήρξε μια περίοδος στην εφηβεία που και οι δύο ελπίζαμε ότι ο άλλος θα πέθαινε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Συνήθιζα να γράφω θεατρικά έργα που περιείχαν δύο αδέρφια, το ένα τέλειο, το άλλο κακό».

Φωτογραφία: «Πατέρας αφέντης»

«Βλέπαμε τη δική μας τραγωδία»

Ήταν η εμπειρία του να ζήσουν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, λέει, που τους έφερε πιο κοντά – καθώς και η αγάπη τους για τον κινηματογράφο. Λίγο μετά το τέλος του πολέμου, περιπλανήθηκαν σε έναν κινηματογράφο που πρόβαλλε το Paisan, τη νεορεαλιστική ταινία του Ροσελίνι για την απελευθέρωση της Ιταλίας από τους Συμμάχους.

«Ήταν ένα τέτοιο σοκ στη ζωή μας, μια τέτοια ανατροπή, γιατί βλέπαμε τη δική μας τραγωδία που είχαμε ζήσει να αναπαριστάται στην οθόνη. Βλέποντάς την καταλάβαμε καλύτερα την εποχή που είχαμε ζήσει».

«Είναι μια ταινία για όλους τους Τούρκους που έρχονται αντιμέτωποι με την ιστορία. Εξάλλου, 100.000 άνθρωποι διαδήλωσαν στην Κωνσταντινούπολη ενάντια στη δολοφονία του Hrant Dink»

Γιοι ενός δικηγόρου που επί φασιστικής δικτατορίας είχε αντιμετωπίσει την εχθρότητα του καθεστώτος για την πολιτική ιδεολογία του, στα νεανικά τους χρόνια ο Πάολο και ο Βιτόριο, μαζί με έναν φίλο τους παρτιζάνο, τον Βαλεντίνο Ορσίνι, οργάνωναν παραστάσεις και προβολές ταινιών στην Πίζα και το Λιβόρνο, χαρίζοντας ζωή στο Cineclub της Πίζας.

Το 1954 οι τρεις φίλοι καταπιάστηκαν με μια σειρά από ντοκιμαντέρ με κοινωνικό υπόβαθρο, εμπνευσμένα από το κίνημα του νεορεαλισμού και ειδικότερα από την ταινία «Paisà» του Ρομπέρτο Ροσελίνι.

Η πρώτη ανεξάρτητη ταινία των αδελφών Ταβιάνι ήταν το «I sovversivi» (1967), με το οποίο προέβλεψαν τα γεγονότα του ’68. Με τον Gian Maria Volonté σημείωσαν μεγάλη επιτυχία με την ταινία «Under the sign of the scorpion» (1969), στην οποία είναι αισθητός ο απόηχος του Μπρεχτ, του Παζολίνι και του Γκοντάρ. Ήταν η αρχή μιας πιο ξεχωριστής παρά σπάνιας φιλμογραφίας στον ιταλικό κινηματογράφο.

Πιραντέλο, Βοκάκιος και Γκαίτε

Ο Πάολο Ταβιάνι, μαζί με τον αδελφό του Βιτόριο, ακολούθησαν μια κινηματογραφική κλίση βαθύτατα συνδεδεμένη με το ιταλικό τοπίο: τις πλαγιές της Τοσκάνης, όπου γεννήθηκαν τα αδέλφια, και εκείνες της Σικελίας και της Σαρδηνίας. Η καταπράσινη ύπαιθρος αποτελεί ζωτική και «ηδονική» παρουσία στο έργο των Ταβιάνι, αλλά χωρίς συναισθηματισμό αντιμετωπίζεται ως τόπος σκληρής γεωργικής εργασίας, ακόμη και ως ένα είδος φυλακής.

Στις ταινίες τους, η γη αποτελεί αντίποδας των δοκιμασιών, των δραμάτων και των παραλογισμών της ανθρωπότητας, που συχνά τοποθετούνται σε μορφή συνόλου και ανθολογίας, ίσως για να αποκτήσουν μια ευρύτερη διάσταση οι επιμέρους ιστορίες.

Παράλληλα αναζητούσαν ριζοσπαστικούς, προκλητικούς τρόπους παρουσίασης της ανθρώπινης ζωής- έναν τρόπο που εναλλάσσεται με πιο νατουραλιστικούς αλλά και πιο ονειρικούς ή συμβολικούς τρόπους αφήγησης, συχνά προερχόμενους από λογοτεχνικές διασκευές συγγραφέων όπως ο Πιραντέλο, ο Βοκάκιος και ο Γκαίτε.

«Μπορούσαμε μερικές φορές να κοιτάξουμε στα μάτια των κρατουμένων την ώρα που έπαιζαν και να δούμε ότι αυτά τα μάτια είχαν γίνει μάρτυρες δολοφονίας στην πραγματική ζωή»

Όμως, δεν πρόκειται μόνον για στοχασμό. Τα αδέρφια ασχολήθηκαν επίσης βαθιά με τη μαρξιστική και μπρεχτική σκέψη, μια αντίληψη που διατηρήθηκε μέχρι και τη βραβευμένη ταινία τους «Caesar Must Die» του 2012.

H ταινία «Caesar Must Die»

Η ταινία διαδραματίζεται στη φυλακή Ρεμπίμπια (προάστιο της Ρώμης) και παρακολουθεί τους κατάδικους στις πρόβες τους πριν από την παράσταση της φυλακής, «Ιούλιος Καίσαρας».  Οι ηθοποιοί; Σκληροί ισοβίτες, πολλοί από τους οποίους ήταν πρώην εκτελεστές της Μαφίας και της Καμόρα.

«Ο Στανισλάβσκι έλεγε στους ηθοποιούς του να ζουν τους χαρακτήρες τους, αλλά αυτό ήταν απλώς μια νοητική άσκηση. Για τους κρατούμενους, δεν χρειαζόταν να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους: ήταν όλα εκεί. Δεν είναι οι καλύτεροι ηθοποιοί στον κόσμο.

Αλλά αν έχεις το υπόβαθρό τους, είναι βέβαιο ότι θα δώσεις μια διαφορετική ερμηνεία. Μπορούσαμε μερικές φορές να κοιτάξουμε στα μάτια των κρατουμένων την ώρα που έπαιζαν και να δούμε ότι αυτά τα μάτια είχαν γίνει μάρτυρες δολοφονίας στην πραγματική ζωή. Από την άλλη, όταν τελειώνει η παράσταση, οι κρατούμενοι έχουν αυτή τη στιγμή απόλυτης χαράς. Πίσω από την κάμερα, τους είδαμε σαν τα παιδιά που ήταν κάποτε, να χοροπηδάνε και να τρέχουν γύρω-γύρω.

Παράλληλα, μισούμε με όλη μας την ύπαρξη αυτό που έχει κάνει η Μαφία, η Καμόρα και ούτω καθεξής. Πώς μπορούμε να συνδυάσουμε αυτά τα εξίσου παράδοξα συναισθήματα; Ακόμα δεν ξέρουμε πώς να το επιλύσουμε αυτό», είχε πει κάποτε ο Βιτόριο σε μια συνέντευξη του στη Guardian.

Η επανάσταση εμπρός και πίσω από το φακό

Οι Ταβιάνι είχαν κάνει νωρίτερα την επανάστασή τους με το The Subversives το 1967, μια ταινία σε στυλ ανθολογίας με λίγο από Φραντσέσκο Ρόζι, για την αντίδραση διαφόρων ανθρώπων στο θάνατο του κομμουνιστή Palmiro Togliatti. Η ταινία Under the Sign of Scorpio (1969) είναι μια αλλόκοτη, πιραντελλική ταινία με θέμα ένα πλήθος ανθρώπων που εκκενώνονται από ένα νησί στην ενδοχώρα μετά από μια ηφαιστειακή έκρηξη και πρέπει να επαναδιαπραγματευτούν, σε αυτή την «tabula rasa» συνθήκη, τη φύση της πολιτικής και της κοινωνίας τους.

Το St Michael Had a Rooster (1972) είναι η απαισιόδοξη και αποκαρδιωτική διασκευήτου διηγήματος του Τολστόι The Divine and the Human, για έναν αριστοκράτη επαναστάτη που καταδικάζεται σε δεκαετή απομόνωση, από την οποία βγαίνει για να διαπιστώσει ότι τα ριζοσπαστικά ιδανικά για τα οποία θυσίασε την ελευθερία του και το μεγαλύτερο μέρος της «ψυχής» του έχουν ξεχαστεί ως επί το πλείστον.

Το 2007, η ταινία – ορόσημο «The Lark Farm» υπήρξε  από τις πιο αμφιλεγόμενες του Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου. Τότε οι δύο σκηνοθέτες μίλησαν στο Spiegel για την αρμενική τραγωδία και για το πώς η σφαγή αθώων είναι μέρος της ανθρώπινης ιστορίας.

Φωτογραφία: Πάολο Ταβιάνι και Βιτόριο Ταβιάνι στο The Lark Farm (2007) | huesca-filmfestival

«Η ταινία δεν αναφέρεται μόνο στην Τουρκία του 1915, αλλά και στο παρόν. Παρόμοιες σκηνές έχουν διαδραματιστεί στα Βαλκάνια, στη Ρουάντα και στο Σουδάν. Εμείς οι Ιταλοί δολοφονήσαμε και οι Γερμανοί δολοφόνησαν. Η φρίκη μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή και σε οποιοδήποτε μέρος. Γιατί να αποκρύψουμε την αρμενική τραγωδία;

Δεν το αποκαλούμε γενοκτονία. Το αν ήταν γενοκτονία ή όχι θα το αποφασίσουν οι ιστορικοί. Το αποκαλούμε τραγωδία. Αυτή δεν είναι μια ταινία ντοκιμαντέρ. Δεν έχουμε καμία πρόθεση να υποστηρίξουμε καμία θεωρία με τις ταινίες μας. Αφηγούμαστε μια σελίδα από τα βιβλία της ιστορίας μέσα από τη μοίρα των χαρακτήρων μας. Εξάλλου, πραγματεύεται την ιστορία της αδύνατης αγάπης μεταξύ ενός νεαρού Τούρκου και μιας Αρμένισσας.

Η ταινία τελειώνει με μια δίκη στην οποία ο Youssuf, ο Τούρκος στρατιώτης, καταθέτει για τα εγκλήματα. Δεν πρόκειται για μια ταινία κατά της Τουρκίας. Αντιθέτως, είναι μια ταινία για όλους τους Τούρκους που έρχονται αντιμέτωποι με την ιστορία. Εξάλλου, 100.000 άνθρωποι διαδήλωσαν στην Κωνσταντινούπολη ενάντια στη δολοφονία του Hrant Dink. Είμαι πεπεισμένος ότι η ταινία θα προβληθεί στα τουρκικά σχολεία μέσα σε λίγα χρόνια», είχε πει χαρακτηριστικά ο Πάολο.

*Με πληροφορίες από Spiegel | Guardian | ruetir | Kεντρική φωτογραφία θέματος: huesca-filmfestival