Ο άνθρωπος που ξεγέλασε τη ναζιστική Γερμανία – Μαθήματα από το παρελθόν για να νικήσουμε την προπαγάνδα

Το 30% των Αμερικανών ισχυρίζεται, παρά τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο, ότι οι τελευταίες προεδρικές εκλογές, στις οποίες έχασε ο Ντόναλντ Τραμπ από τον Τζο Μπάιντεν, ήταν «στημένες». Εκατομμύρια είναι βέβαιοι ότι το «βαθύ κράτος» σχεδιάζει την εισαγωγή μεταναστών για να ψηφίσουν εναντίον των «πραγματικών Αμερικανών» στο μέλλον.

Εν τω μεταξύ, στη Ρωσία, η πλειοψηφία των ανθρώπων ισχυρίζεται ότι το Κρεμλίνο είναι το αθώο μέρος στην εισβολή του στην Ουκρανία. Όταν οι Ουκρανοί τηλεφωνούν στους συγγενείς τους στη Ρωσία για να τους πουν για τις φρικαλεότητες του πολέμου, πολύ συχνά ακούνε τους δικούς τους συγγενείς να αναμασούν τις προπαγανδιστικές γραμμές του Κρεμλίνου: οι φρικαλεότητες είναι ψεύτικες ή απαραίτητες για να επιβληθεί το μεγαλείο της Ρωσίας.

Σε όλο τον κόσμο βλέπουμε την ανάπτυξη της προπαγάνδας που προωθεί μια εναλλακτική πραγματικότητα, όπου το μαύρο είναι άσπρο και το άσπρο είναι μαύρο και όπου η αλήθεια απορρίπτεται υπέρ της αίσθησης ανωτερότητας και της ολοένα και πιο δολοφονικής παράνοιας.

Πώς μπορούμε να την νικήσουμε; Είναι εύκολο να απελπιστεί κανείς, όταν ο έλεγχος των γεγονότων απορρίπτεται από τα εκατομμύρια που δεν θέλουν να ακούσουν την αλήθεια εξ αρχής – όταν η άξια δημοσιογραφία, που κηρύττει τις αρετές της «δημοκρατίας», καταρρέει μπροστά στην υποψία που σπέρνεται σκόπιμα εδώ και δεκαετίες, ότι τα μέσα ενημέρωσης είναι στην πραγματικότητα «εχθροί του λαού», σημειώνει σε άρθρο του ο βρετανικός Guardian.

Ο Βρετανός που ξεγέλασε την ναζιστική προπαγάνδα

Δεν είμαστε, ωστόσο, η πρώτη γενιά που αντιμετωπίζει την πρόκληση της αυταρχικής προπαγάνδας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια βρετανική επιχείρηση των μέσων ενημέρωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που κατάφερε να προσελκύσει τεράστιο κοινό, το οποίο ήταν πιστό στους Ναζί, και να υπονομεύσει την πίστη τους στο καθεστώς του Χίτλερ. Αν το να προσεγγίσουμε ανθρώπους σε «echo chambers» σήμερα είναι δύσκολο, σκεφτείτε πόσο δύσκολο ήταν να πειστούν οι Γερμανοί να εμπιστευτούν τους ανθρώπους που κυριολεκτικά προσπαθούσαν να τους σκοτώσουν.

Η προπαγάνδα είναι επιτυχής όταν δίνει στους ανθρώπους έναν ικανοποιητικό ρόλο

Επικεφαλής αυτής της εκστρατείας ήταν ο Sefton Delmer, ο οποίος ως αρχηγός των ειδικών επιχειρήσεων του Political Warfare Executive (βρετανικός μυστικός οργανισμός, που δημιουργήθηκε για να παράγει και να διαδίδει λευκή και μαύρη προπαγάνδα, με στόχο να πλήξει το ηθικό του εχθρού και να διατηρήσει εκείνο των χωρών που βρίσκονταν υπό κατοχή ή ήταν σύμμαχοι της ναζιστικής Γερμανίας) δημιούργησε δεκάδες ραδιοφωνικούς σταθμούς, εφημερίδες, φυλλάδια και διέδωσε φήμες – όλα με σκοπό να σπάσουν τα «μάγια» της προπαγάνδας του Χίτλερ με θεμιτά ή αθέμιτα μέσα.

Απασχόλησε αστέρες της γερμανικής σκηνής καμπαρέ, στρατιώτες, σουρεαλιστές καλλιτέχνες, ψυχιάτρους, πλαστογράφους, κατασκόπους και αντιφρονούντες από όλη την κατεχόμενη Ευρώπη. Ο Ian Fleming και η Muriel Spark δάνεισαν το ταλέντο τους στις επιχειρήσεις του Delmer.

Κατάφερε να εισχωρήσει στο 40% των Γερμανών στρατιωτών

Σύμφωνα με αποχαρακτηρισμένα κυβερνητικά αρχεία του Ηνωμένου Βασιλείου, τα οποία έφερε στο φως και οργάνωσε ο ιστορικός και αρχειοφύλακας Lee Richards, περίπου το 40% των Γερμανών στρατιωτών συντονίζονταν στους σταθμούς του Delmer. Ο Obergruppenführer των SS του Μονάχου παραπονέθηκε ότι οι σταθμοί του Delmer ήταν μεταξύ των τριών κορυφαίων στην πόλη και προκαλούσαν πλήρη χάος. Ο Γκέμπελς είχε απογοητευτεί από το πόσο αποτελεσματικοί ήταν.

Το ενδιαφέρον του Delmer, ωστόσο, ξεπερνούσε το μοναδικά δυσάρεστο πεδίο του ναζισμού. Είδε τα ίδια μοτίβα να παίζουν σε όλη τη Γερμανία του 20ού αιώνα, καθώς και στη Βρετανία κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και το έργο του κατά τη διάρκεια του πολέμου έχει πολλά διδάγματα για εμάς σήμερα.

Γιος Αυστραλού καθηγητή Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Delmer μεγάλωσε στη Γερμανία και μιλούσε άπταιστα τη γλώσσα. Η Αυστραλία αποτελούσε τότε κυριαρχία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και ο ίδιος θεωρούνταν – και έτσι ήθελε να βλέπει τον εαυτό του – Βρετανός. Ήταν 10 ετών όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και δέχτηκε bullying επειδή ήταν «εχθρός». Όταν πήγε στην Αγγλία το 1917, δέχτηκε εκφοβισμό επειδή φαινόταν υπερβολικά Γερμανός.

Θα μάθαινε να παίζει τον τέλειο Άγγλο μαθητή. Αλλά διαβάζοντας τα απομνημονεύματά του, είναι φανερό ότι αυτή η διαπολιτισμική παιδική ηλικία τού άφησε την αίσθηση πως όλοι οι κοινωνικοί ρόλοι είναι ακριβώς αυτό: ρόλοι που υπάρχουν για να εκτελούνται. Η προπαγάνδα είναι επιτυχής όταν δίνει στους ανθρώπους έναν ικανοποιητικό ρόλο να παίξουν.

Τα «μάγια» της προπαγάνδας του Χίτλερ

Στη δεκαετία του 1920, ο Delmer έγινε σταρ ρεπόρτερ της Daily Express στο Βερολίνο. Απέκτησε πρόσβαση στα παρασκήνια των προεκλογικών πτήσεων του Χίτλερ σε όλη τη Γερμανία, όπου τα πλήθη που τον λάτρευαν χαιρετούσαν τον Φύρερ. Ο Χίτλερ έδινε στους ανθρώπους την αίσθηση ότι αποτελούσαν μέρος μιας τεράστιας μάζας, κάτι που άρεσε σε πολλούς μετά τις συγκεχυμένες αλλαγές των αρχών του 20ού αιώνα, όταν η παλιά κοινωνική τάξη είχε ανατραπεί.

Έδωσε επίσης στους ανθρώπους ρόλους να παίξουν όταν οι παλιοί είχαν εξαφανιστεί: στο συγκεχυμένο καμπαρέ της Γερμανίας της Βαϊμάρης, όπου οι ταυτότητες ήταν σε εξέλιξη, ήξερες ποιος ήσουν όταν γινόσουν μέλος του ναζιστικού κόμματος ή άνδρας των SS. Αυτοί οι ρόλοι ήταν συναισθηματικά ικανοποιητικοί: επέτρεπαν στους ανθρώπους να υποταχθούν σε έναν ισχυρό ηγέτη και να νιώσουν ισχυροί και ανώτεροι μέσω αυτού – τους επέτρεπαν επίσης να νιώθουν το θύμα, γεγονός που με τη σειρά του νομιμοποιούσε το θυμό και τη σκληρότητα προς τους άλλους.

Ορισμένοι ψυχαναλυτές που παρατηρούσαν τα συλλαλητήρια πίστευαν ότι αυτές οι αφηγήσεις έδιναν στους ανθρώπους την ευκαιρία να κατηγορήσουν εξωτερικές δυνάμεις για όλα όσα δεν τους άρεσαν στον εαυτό τους. Ομιλητές όπως ο Χίτλερ, μας κάνουν να νιώθουμε ότι μπορούμε να συντρίψουμε τη φωνή μέσα μας που μας λέει ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί, προβάλλοντάς την στους άλλους.

Η γοητεία των «ισχυρών ανδρών»

Οι σημερινοί προπαγανδιστές παίζουν με τις ίδιες ανάγκες. Σε μια εποχή ραγδαίων οικονομικών, κοινωνικών και τεχνολογικών αλλαγών μπορεί να είναι ανακουφιστικό να είσαι μέρος ενός μεγάλου, θυμωμένου πλήθους. Οι διαδικτυακές κοινότητες θεωριών συνωμοσίας είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές στο να δημιουργούν την αίσθηση ότι ανήκεις σε μια ομάδα με μυστική γνώση και αποστολή.

Τέτοια μέσα δίνουν επίσης στους ανθρώπους έναν ρόλο να παίξουν σε έναν συγκεχυμένο κόσμο: ως Proud Boy ή ως «πατριώτης» που εισβάλλει στο Καπιτώλιο. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου μας ενθαρρύνουν να χαρακτηρίσουμε ποιοι είμαστε, επιδεινώνουν αυτή την παράσταση.

Εν τω μεταξύ, η γοητεία των «ισχυρών ανδρών» δεν έχει εξαφανιστεί ποτέ – από τη σταυροφορία του Τραμπ να κάνει την «Αμερική Μεγάλη Ξανά», μέχρι τον Πούτιν που υπόσχεται να σηκώσει την Ρωσία από τα γόνατά της.

Οι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς σε θεωρίες συνωμοσίας όταν αισθάνονται ότι δεν έχουν καμία εξουσία ή επιρροή στη ζωή τους

Όταν κηρύχθηκε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Delmer είχε απογοητευτεί από τις προσπάθειες της Βρετανίας να αντιμετωπίσει τη ναζιστική προπαγάνδα. Ένιωθε ότι η Γερμανική Υπηρεσία του BBC απλώς έκανε κήρυγμα στους προσηλυτισμένους αντιναζί. Το ίδιο και ο άλλος γερμανόφωνος σταθμός που διατηρούσαν οι Βρετανοί, ο Σταθμός της Ευρωπαϊκής Επανάστασης, ο οποίος εξακολουθούσε να τρέφει ελπίδες για μια δημοκρατική εξέγερση στη Γερμανία.

Η ναζιστική προπαγάνδα «ένα βήμα πιο πέρα προς το γελοίο»

Όπως και τα μέσα ενημέρωσης σε όλο τον κόσμο σήμερα, τα οποία θεωρούν ότι υποστηρίζουν τη δημοκρατία και τις φιλελεύθερες αξίες, αυτοί οι σταθμοί ήταν παγιδευμένοι σε αυτό που μερικές φορές ονομάζουμε «echo chambers» (θάλαμο ηχούς) ομοϊδεατών.

Ο Delmer ήθελε να σπάσει το κοινό που είχε βρεθεί υπό την κυριαρχία των Ναζί και να βρει τις ρωγμές που το χώριζαν από το κόμμα. Η πρώτη του προσπάθεια ισχυρίστηκε ότι ήταν ένας πειρατικός ραδιοφωνικός σταθμός, με οικοδεσπότη έναν αθυρόστομο Γερμανό αξιωματικό, γνωστό απλώς ως Der Chef. Αυτός ο ρατσιστής «πατριώτης» ξερνούσε ιστορίες για τις άθλιες δραστηριότητες των ναζιστών αξιωματούχων, παραληρώντας για τα σαδομαζοχιστικά όργιά τους.

Αυτή η πορνογραφία βοήθησε να προσελκύσει ακροατές και έσπασε τα ταμπού σχετικά με την προσβολή των ναζιστών αξιωματούχων. Διακριτικά, δραματοποιούσε και διακωμωδούσε τον τρόπο με τον οποίο ο ναζισμός αξιοποιούσε την ψυχολογική γοητεία της υποταγής και της κυριαρχίας.

Πώς έστρεψε την προπαγάνδα πίσω στους Ναζί;

Αντί να παράγει ηθικά και «ορθολογικά» μέσα ενημέρωσης, ο Delmer ήθελε να υπονομεύσει το μονοπώλιο των Ναζί πάνω στις ισχυρότερες, πιο βίαιες ορμές των ανθρώπων. Στη συνέχεια, έστρεψε την προπαγάνδα πίσω στους Ναζί: «Οι ιστορίες μας ήταν γεμάτες με αρχηγούς», εξήγησε. «Απλώναμε πάνω τους μια γλίτσα αισχροκέρδειας, τόσο βρώμικη όσο και αυτή που οι ίδιοι είχαν απλώσει πάνω στους Εβραίους».

Ο στόχος του Delmer δεν ήταν να αντικαταστήσει ένα βίαιο κίνημα με ένα άλλο. Αντίθετα, ήθελε να αποξενώσει τους ανθρώπους από τη ναζιστική προπαγάνδα, όπως εξήγησε στον βασιλιά όταν παρουσίασε το έργο του, σπρώχνοντας τη ναζιστική προπαγάνδα «ένα βήμα πιο πέρα προς το γελοίο». Αυτό δεν ήταν ακριβώς σάτιρα – ο κόσμος έπρεπε να πιστέψει ότι ο Der Chef ήταν ένας γνήσιος στρατιώτης, που κρυβόταν κάπου μέσα σε γερμανοκρατούμενο έδαφος.

Και η σάτιρα δεν κάνει πάντα πολλά για να υπονομεύσει την επιρροή που έχει ένας ηγέτης στους οπαδούς του: οι σατιρικοί που ειρωνεύονται τον Τραμπ ή το Brexit μπορεί να κάνουν το δικό τους κοινό να νιώσει καλά, αλλά δεν φτάνουν απαραίτητα στην άλλη πλευρά.

Πώς έπεσαν οι Γερμανοί στην παγίδα;

Ο Delmer κατάλαβε την ανάγκη να εμπλέξεις τους ανθρώπους γύρω από τα δικά τους συμφέροντα και όχι γύρω από το τι θα ήθελες να τους ενδιαφέρει, και αυτό είναι ένα μάθημα που οι Ουκρανοί πολεμιστές τής πληροφορίας έχουν μάθει στον πόλεμό τους με τη Ρωσία. Η Ουκρανία είναι γεμάτη από διαφημιστές και χάκερ, ακτιβιστές και δημοσιογράφους, οι οποίοι προσπαθούν να προσεγγίσουν το ρωσικό κοινό.

Παρόλο που ο πρώτος σταθμός του Delmer ήταν επιτυχημένος, με ορισμένες πηγές στην Ευρώπη να υποστηρίζουν ότι ήταν ο σταθμός με τη μεγαλύτερη ακροαματικότητα στη Γερμανία, οι Ναζί δεν άργησαν να καταλάβουν ότι οι Βρετανοί βρίσκονταν πίσω από αυτόν. Άρχισαν να τον αποκαλούν δημόσια, χρησιμοποιώντας τον ως παράδειγμα για το πόσο ύπουλη ήταν η βρετανική προπαγάνδα.

Τα ΜΜΕ – «μαριονέτες»

Πράγματι, εδώ είναι ένα (από τα πολλά) αρνητικά διδάγματα από το έργο του Delmer. Τότε, όπως και τώρα, η δημιουργία μέσων ενημέρωσης «μαριονέτες» – μέσα ενημέρωσης που προσποιούνται ότι είναι ένα πράγμα, αλλά στην πραγματικότητα είναι κάτι άλλο – μπορεί να γυρίσει μπούμερανγκ.

Καθώς επέκτεινε το πολεμικό του έργο, ο Delmer άλλαξε τακτική. Όταν εγκαινίασε τον πιο φιλόδοξο σταθμό του, τον Soldatensender Calais, ο στόχος δεν ήταν πλέον να ξεγελάσουν τον ακροατή και να τον κάνουν να πιστέψει ότι επρόκειτο για ναζιστικό σταθμό – αυτή τη φορά, το ακροατήριο έπρεπε να συμμετέχει στο θέατρο.

Όπως εξήγησε ο Peter Wykeham, συνάδελφος του Delmer, αυτός ο σταθμός «θα παρείχε στους Γερμανούς πελάτες μας μια δικαιολογία αν τους έπιαναν να ακούνε και θα τους επέτρεπε να δικαιολογήσουν αυτή την αμφίβολη δραστηριότητα στον εαυτό τους». Ωστόσο, παρόλο που οι Γερμανοί ακροατές γνώριζαν πολύ καλά ότι πίσω από τον σταθμό βρίσκονταν οι Βρετανοί, τον άκουγαν και τον εμπιστεύονταν.

Κατανόηση των συνθηκών και χρησιμότητα

Πώς τα κατάφερε ο Delmer; Χρησιμοποίησε κάθε ερευνητικό εργαλείο που είχε στη διάθεσή του για να κατανοήσει τον κόσμο του κοινού του. Ομάδες αντάρτικων στη Γαλλία παρείχαν τα τελευταία αποτελέσματα από στρατιωτικούς ποδοσφαιρικούς αγώνες και πληροφορίες για τα αυτοκίνητα που οδηγούσαν οι αξιωματικοί. Μυστικά μικρόφωνα εγκατεστημένα σε στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου έπιαναν την τελευταία αργκό των στρατιωτών και τα παράπονα για τους ανώτερους.

Έπρεπε να κατασκευαστεί ένας ειδικός χώρος αποθήκευσης για τους τόμους σημειώσεων που κρατούσε ο αρχειοφύλακας του Delmer, ο πρώην ηγέτης των Σοσιαλδημοκρατών στην περιοχή Saar, Max Braun.

Η ομάδα του Delmer γνώριζε από νωρίς πότε η RAF θα χτυπούσε μια γερμανική πόλη, ώστε να μπορεί να προειδοποιεί τους στρατιώτες αν ο δρόμος στον οποίο ζούσαν οι αγαπημένοι τους είχε χτυπηθεί και να τους υπενθυμίζει το δικαίωμά τους να πάρουν άδεια και να βοηθήσουν τους συγγενείς τους που είχαν βρεθεί στον βομβαρδισμό.

Ή ενεργοί παίχτες ή υποχείρια των προπαγανδιστών

Σήμερα, είναι πολύ πιο εύκολο να καταλάβουμε τι ενδιαφέρει τους ανθρώπους, ακόμη και σε κλειστές κοινωνίες. Μπορείτε να εξετάσετε μία έρευνα ανοικτού κώδικα σχετικά με τις διεφθαρμένες προμήθειες της κυβέρνησης, να κάνετε ανάλυση συναισθήματος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή να χρησιμοποιήσετε ασφαλείς εφαρμογές ανταλλαγής μηνυμάτων, που σας επιτρέπουν να μιλήσετε απευθείας με ανθρώπους ακόμη και στις πιο επικίνδυνες περιοχές. Το «κλειδί» είναι πάντα να κατανοείτε τις συνθήκες των ανθρώπων και να είστε χρήσιμοι σε αυτούς.

Ο Delmer δεν μίλησε ποτέ υποτιμητικά ή έκανε διαλέξεις – αντίθετα, κατανόησε τα παράπονα των στρατιωτών και τους έκανε να νιώσουν μέρος μιας κοινότητας που φρόντιζε για τα συμφέροντά τους καλύτερα από τους Ναζί.

Ο Sefton Delmer είχε τόσα κακά μαθήματα για εμάς όσα και καλά. Αλλά το πιο θεμελιώδες σχετίζεται με την αίσθηση που είχε, ότι όλοι οι κοινωνικοί ρόλοι εκτελούνται με κάποιο τρόπο. Έχουμε μια επιλογή: Μπορούμε είτε να παίξουμε το ρόλο που μας επιβάλλουν οι προπαγανδιστές – πράγμα που μας καθιστά εξαρτημένους από αυτούς – ή να εφεύρουμε μέσα, που καλωσορίζουν τους ανθρώπους σε μια σχέση όπου γίνονται ενεργοί παίχτες.

Σε τελική ανάλυση, δεν μπορείτε να «χώσετε» την αλήθεια στο λαιμό των ανθρώπων αν δεν θέλουν να την ακούσουν, αλλά μπορείτε να τους εμπνεύσετε να έχουν το κίνητρο να ενδιαφερθούν για τα γεγονότα εξαρχής.