Το εκτενές μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη δημιουργεί την απορία γύρω από το θέμα της γλωσσομάθειάς του, για την οποία οι περισσότερες ενδείξεις-μαρτυρίες αποδεικνύουν τον αυτοδίδαχτο χαρακτήρα της. Αλλά και η όλη παιδεία του Παπαδιαμάντη δημιουργεί θαυμασμό, αφού δεν οφείλεται στις σπουδές κυρίως, όσο στη μελέτη του ίδιου. Αυτή την παιδεία όσο και γλωσσομάθεια εξετάζουμε κάπως πιο διεξοδικά στο μελέτημα αυτό.

Ο Απόστολος Σαχίνης θεωρεί λαθεμένη την άποψη που χαρακτηρίζει τον Παπαδιαμάντη απλοϊκό και «ασπούδαχτο». Ο Τέλλος Άγρας χαρακτηρίζει τον Παπαδιαμάντη πολυμαθή, ενώ ο Γιάννης Βλαχογιάννης θεωρεί τη συντροφιά του «μάθημα σοφού δασκάλου» και την παιδεία του κλασική. Πολυμαθή τον παρουσιάζει κι ο Μαλακάσης, όσον αφορά κυρίως την εκκλησιαστική του παιδεία. Αλλά τον Παπαδιαμάντη δεν τον χαρακτήριζε μόνο πολυμάθεια, αλλά και φιλομάθεια.


Ο Κ. Παλαμάς χαρακτηρίζει τον Παπαδιαμάντη αυτοδίδακτο. Είναι ένας χαρακτηρισμός που οπωσδήποτε ευσταθεί, όχι μόνο για τις ξένες γλώσσες, αλλά για την όλη του παιδεία. Οι γνώσεις του Παπαδιαμάντη εμπεδώνονται με τη μελέτη και το διάβασμα. Η παιδεία του Παπαδιαμάντη είναι πλατιά, αλλά όχι συστηματική. Μάλιστα, ο Παύλος Νιρβάνας τον χαρακτηρίζει «περίφημο ελληνιστή». Άλλος σύγχρονός του (σ.σ. ο Γιώργος Βαλέτας) αναφέρεται στη μεγάλη μνήμη του, που συντείνει στην εμπέδωση πολλών κι ετερόκλητων γνώσεων, έτσι όπως μας παρουσιάζονται μέσα στο έργο του: αναφορές στον Όμηρο, σε τροπάρια ή συναξάρια, λαογραφικά στοιχεία, σε ξένους συγγραφείς κ.λπ.

Μπορούμε να συμπεράνουμε πως η παιδεία του Παπαδιαμάντη αναφέρεται: α) Σε Έλληνες κλασικούς συγγραφείς, β) Σε ξένους κλασικούς συγγραφείς, γ) Στην ευρύτερη ελληνική λογοτεχνία, δ) Στην ευρύτερη ξένη λογοτεχνία, ε) Στη λαογραφία και στ) Στη θεολογία και την εκκλησιαστική της.


Η εκπαίδευση του Παπαδιαμάντη δεν υπήρξε συστηματική, κι όχι μόνο στα μαθητικά του χρόνια. Από το 1862 ως το 1865 διακόπτεται και ο πατέρας του τον διδάσκει στο σπίτι. Αργότερα στο πανεπιστήμιο ο Παπαδιαμάντης δεν παρακολουθεί τα μαθήματα τακτικά κι αδιαφορεί πάντα για την απόκτηση πτυχίου.

Σύμφωνα με λεπτομερή και ακριβή στοιχεία που έχουμε από τα επίσημα βιβλία των σχολείων στα οποία εφοίτησε, ο Παπαδιαμάντης υπήρξε επιμελής και πολύ καλός μαθητής. Αποφοιτά από το σχολαρχείο με «κάλλιστα», «επαινετέος επαίνω Αου βαθμού».

Ανάμεσα στα μαθήματα που διδάσκεται στο σχολείο είναι τα λατινικά και τα γαλλικά. Ο Γ. Βαλέτας αναφέρει πως ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιούσε ήδη από τα μαθητικά του χρόνια τη γαλλική μέθοδο Ολλενδόρφου. Φαίνεται πως ο Παπαδιαμάντης είχε αρχίσει να μελετά γαλλικά από μαθητής και αυξάνει τις γνώσεις του με τη βοήθεια διάφορων βιβλίων ή λεξικών. Η διδασκαλία των λατινικών θα πρέπει να ήταν πολύ βοηθητική στη γλωσσομάθεια του αυτοδίδακτου Παπαδιαμάντη.


Τις γνώσεις του της γαλλικής ο Παπαδιαμάντης τις συμπληρώνει μόνος του, κυρίως μετά το 1874. Στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα αναφέρει ο Παπαδιαμάντης πως το 1874, όταν γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, μελετούσε ξένες γλώσσες «κατ’ ιδίαν». Κι άλλες μαρτυρίες επιβεβαιώνουν την πληροφορία αυτή και είναι αναγκαίες, διότι στοιχεία του αυτοβιογραφικού του σημειώματος είναι ανακριβή ή ατελή. Οι γνώσεις του της γαλλικής φθάνουν σε τόσο προχωρημένο σημείο, ώστε σκέφτεται να δώσει εξετάσεις για να πάρει δίπλωμα δασκάλου γαλλικής. Για το θέμα των εξετάσεων έχουμε μαρτυρίες στην αλληλογραφία με τον πατέρα του. Τελικά, όμως, δεν δίνει εξετάσεις. Κι αυτό οφείλεται ασφαλώς στις ίδιες γενικές και ακαθόριστες αιτίες που τον κάνουν να μην τελειώσει και τις φιλολογικές του σπουδές. Ο Γ. Ρήγας γράφει πως ο Παπαδιαμάντης «δεν ηθέλησε να δώσει εξετάσεις ίνα λάβη δίπλωμα, διότι έλεγεν ότι δεν ήτο πλασμένος να γίνη διδάσκαλος». Ο Δ. Χατζόπουλος (Μποέμ), αναφερόμενος στο ίδιο χρονικό διάστημα, γράφει πως ο Παπαδιαμάντης εγκατέλειψε τις σπουδές του και τις ιδιαίτερες παραδόσεις «κι έμαθε ταχαίως την γαλλικήν και την αγγλικήν». Ο Γ. Βαλέτας χαρακτηρίζει την ενασχόληση του Παπαδιαμάντη με την εκμάθηση ξένων γλωσσών πνευματική ανάγκη.

Στην εκμάθηση της γαλλικής τον επηρέασε πιθανότατα η γνωριμία του με τον Μωρεάς. Όπως αναφέρει ο Γ. Βαλέτας, ο Παπαδιαμάντης επιχειρεί να γράψει και στίχους στα γαλλικά. Κατά τη γνώμη μας ο Παπαδιαμάντης στην Αθήνα μετά το 1874 περνάει μια περίοδο εντατικής μαθητείας, άμεσης και έμμεσης. Στην έμμεση θα εντάξουμε την επικοινωνία που είχε με λογίους της εποχής, οι οποίοι είχαν επίδραση θετική στην προσωπικότητά του, είτε με συγγενείς πνευματικές ανησυχίες, είτε με το ενδιαφέρον που τον έλκυε σ’ αυτές από τις γνώσεις τους, είτε και με την κατανόηση και συμπάθεια που έδειχναν για την προσωπικότητά του και τα πνευματικά συγγραφικά του ενδιαφέροντα. Η μαθητεία αυτή του Παπαδιαμάντη επηρεάζει τις γνώσεις του για τις ξένες λογοτεχνίες. Όσο για τις γνώσεις του της γαλλικής θα πρέπει να τελειοποιήθηκαν με τη μεταφραστική του εργασία.


Για την εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας από τον Παπαδιαμάντη δεν έχουμε ιδιαίτερες μαρτυρίες. Πιθανότατα δεν διδάχτηκε ο Π. τη γλώσσα αυτή, αλλά την έμαθε μόνος του βοηθούμενος από τις γνώσεις του της λατινικής και της γαλλικής. Η σπουδαιότερη ένδειξη που έχουμε σήμερα για τη γνώση του της αγγλικής είναι οι μεταφράσεις του από αγγλικά κείμενα. Αυτές τις μεταφράσεις θα πρέπει να έλαβαν υπόψη τους παλιοί και νέοι μελετητές που τον φέρουν γνώστη της αγγλικής γλώσσας. Κι είναι αυτοί ο Κ. Μάγερ, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Ιωάννης Χατζηφώτης, ο Τέλλος Άγρας, ο Απόστολος Σαχίνης κι ο Δ. Χατζόπουλος.

Ο Παπαδιαμάντης γνώριζε τον Σαίξπηρ καλά, αν και δεν τον μετέφρασε. Αυτό σημαίνει άρτια γνώση της αγγλικής. Ο Α. Καρκαβίτσας αναφέρει πως σε επίσκεψή του στη Σκιάθο (14.5.1909), στο σπίτι του Παπαδιαμάντη, ο Π. μετέφρασε «στο πόδι» Σαίξπηρ.

Ο Παπαδιαμάντης στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα δεν αναφέρει συγκεκριμένα ποιες ξένες γλώσσες έμαθε. Ο Π. Νιρβάνας αναφέρει πως ήξερε «δυο τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες…», χωρίς να μας διευκρινίζει καθόλου ποια θα μπορούσε να είναι η τρίτη γλώσσα μετά από τη γαλλική και την αγγλική. Ο Γ. Βαλέτας αναφέρει πως ο Παπαδιαμάντης δοκίμασε να μάθει γερμανικά και ιταλικά, αλλά τα παράτησε. Δεν έχουμε όμως γι’ αυτό καμιά άλλη μαρτυρία. Στο ίδιο κείμενο ο Γ. Βαλέτας υποστηρίζει την άποψη πως ο Παπαδιαμάντης «δεν έμαθε γερμανικά, αν και φιλόλογος, γιατί η γερμανική γλώσσα με το σύνθετο και πολυδαίδαλό της δεν του ερχόταν βολική, ούτε είχε τη λογοτεχνία της γαλλικής και αγγλικής γλώσσας και την πέρασή τους στην Ελλάδα». Από τις δύο απόψεις θα συμφωνήσουμε πιο εύκολα με τη δεύτερη, η οποία και συνεπάγει την πρώτη. Γιατί η εποχή εκείνη ήταν η εποχή που στον Τύπο κυριαρχούσε η γαλλική γλώσσα και η αγγλική λογοτεχνία. Ήταν φυσικό να υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες μελέτης και γενικότερης πρόσβασης προς τις δύο αυτές γλώσσες. Η εκμάθηση αυτών των δύο γλωσσών θα μπορούσε να αποτελέσει προϋπόθεση για την εκμάθηση περισσότερων, όμως ο Παπαδιαμάντης είχε τόσο φόρτο εργασίας, πρωτότυπης και μεταφραστικής, που πιθανότατα δεν είχε την ευκαιρία και τη δυνατότητα να υλοποιήσει επιθυμίες ή προθέσεις συνέχισης της γλωσσομάθειάς του. Η εξήγηση του Γ. Βαλέτα φαίνεται να ευσταθεί περισσότερο ως προς την αιτία εκλογής και προτίμησης των δύο γλωσσών που έμαθε ο Παπαδιαμάντης έναντι της γερμανικής.


Αλλά σύμφωνα με μαρτυρίες που έχουμε, ο Παπαδιαμάντης γνωρίζει και λίγα αρβανίτικα. Το αναφέρουν οι Γ. Βαλέτας, Β. Σκουβαράς και Τέλλος Άγρας, ο οποίος στην ίδια μελέτη αναφέρει πως ήξερε και τούρκικα.

Οι διάφοροι μελετητές χαρακτηρίζουν και «βαθμολογούν» τη γλωσσομάθεια του Παπαδιαμάντη. Μαζί όμως με τη γλώσσα αξιολογούν και τις φιλολογικές γνώσεις του των ξένων λογοτεχνιών. Ο Απόστολος Σαχίνης γράφει πως ο Παπαδιαμάντης ήξερε την αγγλική γλώσσα και αγγλική λογοτεχνία «πολύ καλά». Ο Ιωάννης Χατζηφώτης γράφει πως τη γνώριζε «άριστα» κι ο Π. Νιρβάνας αναφέρει πως ο Π. γνώριζε «φιλολογικά και τα γαλλικά και τα αγγλικά».

Αλλά η γλωσσομάθεια του Παπαδιαμάντη κρίνεται κυρίως από το μεταφραστικό του έργο. Το έργο αυτό είναι η ασφαλέστερη μαρτυρία για τη γλωσσομάθεια του Παπαδιαμάντη, για την οποία δεχόμαστε ανεπιφύλακτα τον αυτοδίδακτο χαρακτήρα της. Όσο για τη μεταφραστική του δεινότητα, που αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο, δεν μπορούμε επίσης ν’ αμφιβάλλουμε παρά τις όποιες ατέλειες που οφείλονται στην ατελή εκμάθηση των γλωσσών από τον Παπαδιαμάντη, αλλά και στον βιοποριστικό και δημοσιογραφικό χαρακτήρα του μεταφραστικού του έργου.


Ας σημειώσουμε εδώ επίσης πως στον Παπαδιαμάντη αποδίδουμε τις μεταφράσεις έργων διάσημων συγγραφέων, όπως των Ντοστογιέφσκι, Αλ. Δουμά, Γκυ ντε Μωπασσάν, Τουργκένιεφ, Μαρκ Τουαίν, καθώς και των Βερν, Κίπλιγκ, Τσέχωφ και Ουέλς. Μερικοί από τους συγγραφείς αυτούς μεταφράστηκαν κατά πάσα πιθανότητα για πρώτη φορά από τον Παπαδιαμάντη και παρουσιάστηκαν τα έργα τους με τη μορφή της επιφυλλίδας μυθιστορήματος συνεχειών στις εφημερίδες της εποχής, που ακολουθούσαν το ευρωπαϊκό αντίστοιχο πρότυπο. Την ίδια μορφή, άλλωστε, είχαν και τα πρώτα μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη που δημοσιεύτηκαν στον «Νεολόγο της Κωνσταντινουπόλεως», το «Μη χάνεσαι» και την «Ακρόπολη». Πρόκειται, όπως είναι γνωστό, για τη «Μετανάστιδα», τους «Εμπόρους των εθνών» και τη «Γυφτοπούλα».

*Κείμενο της συγγραφέως και μεταφράστριας Ελένης Ι. Δαμβουνέλη για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή και άνθρωπο των γραμμάτων. Έφερε τον τίτλο «Στοιχεία γενικής παιδείας και γλωσσομάθειας του Παπαδιαμάντη» και είχε συμπεριληφθεί σε αφιερωματικό τεύχος του περιοδικού «Διαβάζω» (τεύχος 165, 11 Μαρτίου 1987).

Ο κορυφαίος νεοέλληνας διηγηματογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου 1851 και απεβίωσε στις 3 Ιανουαρίου 1911.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, σχέδιο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη διά χειρός Φώτη Κόντογλου.

Headlines