Φίλιππος Ηλιού: Ο γραφέας της ερήμου

[…]

Το σημείωμα αυτό γράφεται μέσα στη μεταθανάτια λύπη και δεν έχει σκοπό να αποτιμήσει — αλλά να αναπολήσει και να θυμίσει. Και επειδή τα πράγματα συμβαίνουν μέσα στο χρόνο, ιδού λοιπόν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αυτό που θα αποκαλούσαμε Τα Άτακτα της μνήμης. Γράφουμε αυτή την ώρα εφαρμόζοντας χρονολογική μέθοδο για τακτοποίηση ενός διάσπαρτου, άνισου, ακατέργαστου υλικού, που αναφέρεται στον ίδιον τον, απόντα πλέον, Φίλιππο Ηλιού.

Σύνοψη ζωής και έργου: 1931-2004. Καλούμαστε να χαράξουμε τα στοιχειώδη σημάδια μέσα στο χρόνο. Οι δικές του τέσσερις εποχές θα μπορούσαν να οριστούν πολύ απλά, κατά σειρά, η Μετεμφυλιακή, η Δικτατορία, η Μεταπολίτευση τον εικοστόν αιώνα και η καταληκτήρια περίοδος — έζησε τρία χρόνια και σχεδόν τρεις μήνες του εικοστού πρώτου αιώνα.

[…]

Συναντήσαμε τον άνθρωπο αυτόν που έφερε ένα ένδοξο για την Αριστερά επίθετο στη Γαλλία, στο Παρίσι, στα τέλη της δικτατορίας —το 1973, μετά το πραξικόπημα της Χιλής και πριν από το Πολυτεχνείο— να δουλεύει, κοντά στον Κ. Θ. Δημαρά, στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο και να ασχολείται, μεταξύ άλλων, με ερευνητικά θέματα τα οποία κάποιοι ανάμεσά μας, φτασμένοι εκεί από την Ελλάδα των πρώτων φοιτητικών εξεγέρσεων, θεωρούσαμε ελάχιστα επαναστατικά. […] Τότε λοιπόν πληροφορηθήκαμε ότι ο άνθρωπος που κατέγραφε τα αβιβλιογράφητα (σ.σ. τον τόμο Αβιβλιογράφητες εκδόσεις της Τουρκοκρατίας), όντας έφηβος στον εμφύλιο, έκανε τη στρατιωτική του θητεία στο Μακρονήσι και επιστρέφοντας δεν είχε δικαίωμα να ολοκληρώσει την εγκύκλιο παιδεία του στην Ελλάδα. Δεν φοίτησε στο Πανεπιστήμιο γιατί του χρειαζόταν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων, οι αρχές δεν του επέτρεψαν να φύγει να σπουδάσει στο εξωτερικό γιατί δεν είχε διαβατήριο, και δεν είχε διαβατήριο γιατί δεν είχε πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων.

[…]

Το γεγονός ότι από τα μετεμφυλιακά χρόνια ο κύριος Φίλιππος Ηλιού εξέτιε την ποινή του, την απαγόρευση πρόσβασης στην ανώτερη και ανώτατη παιδεία, συνιστούσε την ειδοποιό διαφορά του από τον στενότερο κύκλο των ομοτέχνων του, τη μικρή επιστημονική κοινότητα της Σορβόννης εκείνης της εποχής, τον Σπύρο Ασδραχά, τον Παναγιώτη Μουλλά, τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο, ή, για να αναφερθούμε στην ακόμα παλαιότερη φρουρά, τον Φώτη και τη Μαρίκα Αποστολοπούλου, και βεβαίως από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά.

Ύστερα καταλάβαμε ότι ορισμένα μονιμότερα στοιχεία του εαυτού του απέρρεαν από την επιβολή της ιδιόμορφης αυτής ποινής. Ότι η προσωπικότητα του διαμορφώθηκε μέσα από τους αποκλεισμούς. Και ότι αυτό το γεγονός επηρέασε είτε τους τρόπους που χειριζόταν την πρώτη ύλη την αναγκαία για τη δουλειά του, είτε τη θεματολογία των ιστορικών ερευνών του.

[…]

Μετά την πτώση της χούντας ανοίχτηκε ο δρόμος για την ανάπτυξη της ελληνικής ιστοριογραφίας. Στην υπόθεση αυ τή συμμετείχε εξαρχής, ενεργά, ο αποσυνάγωγος του μετεμφυλιακού κράτους: πολιτικά ενταγμένος στο ΚΚΕ Εσωτερικού, ο Φίλιππος Ηλιού επιστρέφει στην Ελλάδα· τότε αρχίζει και για τον ίδιο η εποχή της μεγάλης ανθοφορίας και δράσης.

Και οι χαρές δεν έλειψαν. Ασφαλώς η αιχμηρή σοβαρότητά του είχε ως ισοζύγιο την ενίοτε και παρεξηγήσιμη εκ μέρους αδαών έλλειψη σοβαροφάνειας που τον διέκρινε. Ισοζύγιο ήταν ο ενθουσιασμός των συναπαντημάτων και του κρασιού της πρώτης μεταπολίτευσης οι φιλίες και οι συζητήσεις σε ταβέρνες, οι νέοι σχεδιασμοί για την ιστορική έρευνα αλλά και τα γέλια, το ποδόσφαιρο, ο Παναθηναϊκός και οι κάθε λογής συλλογικότητες. Ήταν σαν τον Ιανό. Η επικοινωνία μέσα από τον συμποσιασμό δεν λειτούργησε ποτέ ως αυτοσκοπός. Έδινε πνοή, προωθούσε ομαδικές δραστηριότητες όπως ο Όμιλος Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, για την έκδοση της Επιστολογραφίας του Κοραή, το Θεμέλιο σε στενή τότε ανταπόκριση με τον Δημήτρη Δεσποτίδη, ή έπειτα Τα Ιστορικά και ο Μνήμονας για τη συσπείρωση των πολλαπλάσιων σε αριθμό νέων ιστορικών. Πολύ αργότερα ήρθαν να προστεθούν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας για τη διαφύλαξη τεκμηρίων και τη μελέτη της ιστορίας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Ας μην ξεχνάμε και την προϊστορία, την ανακοπείσα πορεία — το Ελληνικό Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών και Ερευνών, στο οποίο ο Φίλιππος ένωσε την ψυχή του μαζί με πολλούς άλλους, στα μέσα της δεκαετίας του εξήντα.

Πηγή: aski1821.gr

Ίσχυε όμως και το αντίστροφο: οι χαρές και οι χάρες λειτούργησαν ως ισοζύγιο στην αβυσσαλέα τελειοθηρία με την οποία αντιμετώπιζε την επιστήμη και τη δουλειά του ιστορικού. Ο ιμπεριαλισμός της προσωπικότητάς του ισοσταθμιζόταν από την ευγένεια, την απλότητα, τη γοητεία των αφηγήσεων, αλλά και από τους πολλούς κόσμους και τους πολλαπλούς εαυτούς που έκλεινε μέσα του. Επιπλέον, από την τόσο απλόχερη προσφορά φιλίας: όχι μόνο δεν στάθηκε απρόσιτος, αλλά ανά πάσα στιγμή υπονόμευε την εικόνα του εμβριθούς ανθρώπου της περίκλειστης επιστημοσύνης με παροιμιώδη αυτοειρωνεία. Και κάτι ακόμα. Ενώ ανήκε από την αρχή ως το τέλος στην Αριστερά, δεν έκανε παραχωρήσεις στον όποιο λαϊκισμό. Δεν υιοθέτησε εργατικό προσωπείο, ούτε υποδύθηκε τον αρχηγό των ατάκτων στην άσφαλτο. Δεν φόρεσε τραγιάσκα για να πάει στη διαδήλωση. Ήταν αυτός που ήταν — πεισματικά ακέραιος: ένας αστός κομμουνιστής διανοούμενος.

Τόσο η Μυτιλήνη, ο τόπος που γεννήθηκε, όσο και ηπροσωπικότητα του πατέρα του, το ότι δηλαδή μεγάλωσε μέσα σε μια ατμόσφαιρα λογιοσύνης, μπορεί ασφαλώς να προκαθόρισαν ένα από τα εξαγόμενα — την αδηφάγο σχέση του με την ανάγνωση. Καμιά όμως από τις καταβολές, ούτε επιπλέον και αυτή η παράδοση της Αριστεράς στα γράμματα, δεν θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν την περιέργειά του για κάθε τυπωμένο χαρτί, το διάβασμα αλλότριων πραγμάτων, σε συνδυασμό με την επιθυμία να γνωρίσει όλα τα ανθρώπινα — τα γραμμμένα και τα άγραφα. Η εφηβική σχεδόν
αστείρευτη δίψα για μάθηση τον συντρόφεψε σε όλη του τη διαδρομή.

Ένας πολυσχιδής ερευνητικός νους. Η στρωματογραφία των γνώσεών του περνούσε χρονολογικά από τη μαρξιστική παράδοση, συνδυαζόταν με τη γερή γνώση των θεμάτων της ελληνικής ιστορίας στα οποία εξειδικεύθηκε, για να εμβολιαστεί, τέλος, με τις νεώτερες τάσεις της γαλλικής κυρίως ιστοριογραφίας, με τις οποίες ήρθε σε επαφή κατά τον εκπατρισμό του.

[…]

Πηγή: aski1821.gr

Αλλά ούτε και η άνωθεν υπαγορευμένη στέρηση της πρόσβασης στη γνώση από μόνη της ήταν δυνατόν να οδηγήσει σε αυτό που κατέληξε να γίνει ο Φίλιππος Ηλιού. Ήταν ο ίδιος η ενσάρκωση των πεποιθήσεών του. Αν θελήσει κανείς να μιλήσει για τη σχέση του με την επιστήμη της ιστορίας, ίσως μπορεί να ξεκινήσει από την σωματική, θα έλεγα, επικοινωνία που αποκαθιστούσε με τα άψυχα, την απτική προσωπική επαφή με τα βιβλία. Ο απαγορευμένος αυτός διάλογος, η εμποδισμένη άμεση, από αυτοψία, γνώση, ωθούσε πάντα τη βιβλιογραφική έρευνα του κάθε αντιτύπου σε ακραία και οριακή συνέπεια. Έχοντας πάντοτε αιτήματα ολιστικά, δεν φοβήθηκε ποτέ να βάζει τα χέρια του σε σκόνες αρχείων και βιβλιοθηκών, ακόμη και όταν οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, ηλικιακά νεώτεροί του, έκαναν έρευνα δι’ αντιπροσώπου — εκείνοι έχοντάς το, αυτή τη φορά εκούσια, επιλέξει.

Ο ιστορικός Φίλιππος Ηλιού δεν εξαργύρωσε τίποτα. Εγκαθίδρυσε μια προνομιακή σχέση με την Επιστήμη και επικοινωνούσε απευθείας με την Ιστορία δίχως διαμεσολαβήσεις και διαμεσολαβητές. Δεν μπήκε καν στον κόπο να υιοθετήσει την τρέχουσα λογική της θέσης, της σειράς, των βαθμίδων. Έζησε επί ξυρού ακμής στον επιστημονικό του βίο — λειτούργησε εξωθεσμικά ακόμα και όταν είχαν αρθεί αμετάκλητα οι αιτίες που κάποτε υπαγόρευσαν την αποπομπή του από τους θεσμούς.

Τίποτα από αυτά που έκανε δεν θέλησε να το ανταλλάξει με βελτίωση των αποδοχών ή του κύρους, τίποτε δεν εξαλλάχθηκε σε θώκους, βραβεία, τίτλους. Δεν είμαι αρμόδια να πω ποιο ήταν το κόστος αυτής της στάσης. Αν ήταν καλό ή κακό — μπορεί να ήταν ακόμα και ολέθριο. Όπως και νάναι, πέρα από την προφανή ηθική της διάσταση αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο, αντικειμενικό γεγονός.

Το πεδίο της έρευνας δεν το αντιμετώπισε ποτέ υπό το πρίσμα ενός ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Δεν κατακράτησε ποτέ «δι’ ιδίαν χρήσιν» κάποιον κρυμμένο θησαυρό. Αντίθετα, το αίτημα της συμμετοχής και διάδοσης της γνώσης ήταν σύμφυτο με την πολιτική του διαμόρφωση: έψαχνε, μάθαινε, ανακοίνωνε, μαζί με άλλους, πάντα σε ανταπόκριση και σε στενή σχέση με την εκάστοτε ομάδα. Γι’ αυτό τον λόγο ακριβώς, όταν το Πανεπιστήμιο της Κρήτης τον τίμησε, η χαρά του ήταν μεγάλη, αφού οι δικοί του άνθρωποι, κάτι σαν πνευματικά παιδιά του που τώρα είχαν θέσεις και
τίτλους, του πρόσφεραν το αντίδωρο. Δεν θα δεχόταν ποτέ η απονομή τιμών να προέρχεται από άτομα που τυχόν δεν εκτιμούσε.

[…]

Πηγή: aski1821.gr

Ασφαλώς, ένας αριστοκρατισμός μη ορατός διά γυμνού οφθαλμού καθόριζε τη στάση του απέναντι στους νεοφερμένους ερευνητές. Γιατί ο ίδιος καταργούσε τις κατά συνθήκη ιεραρχίες εγκαθιδρύοντας, συγχρόνως, μιαν άλλη ιεραρχία, και αυτό ήταν δύσκολο να το αντιπαλέψεις. Αν και δεν εμφάνιζε καμιά τρέχουσας μορφής έπαρση στα γράμματα, διέθετε μια σεμνότητα που ήταν η άλλη όψη μιας επίγνωσης για τη δική του υπεροχή. Την υπεροχή όμως αυτή θεωρούσε ότι όφειλε να κατακτά την κάθε μέρα. Βρισκόταν μόνιμα στο μεθοριακό σημείο όπου συγκλίνουν η ταπεινότητα και η έπαρση, και καθώς επιχειρούσε να άρει τον διχασμό, να συναιρέσει τα δυο διιστάμενα στοιχεία σε ένα, ισορροπούσε επί ξυρού ακμής. Ζούσε κάθε στιγμή, συγχρόνως, ως έσχατος και ως πρώτος, για να θυμηθούμε την ευαγγελική ρήση παραλλάσσοντάς την. Αυτή η ατομική φιλοσοφία του συγκροτούσε ενα σύστημα αξιών υπόρρητο. Δεν το απαιτούσε, αλλά περίμενε να το ασπαστούν και οι άλλοι. Τουλάχιστον όλοι όσοι και όσες αγαπούσε. Και αυτοί ήσαν πολλοί.

[…]

Λίγο καιρό πριν την επέλαση της αρρώστιας έμοιαζε σαν ο εκτατικός χαρακτήρας των επιδιώξεών του και τα πολλαπλά ενδιαφέροντα να οργανώθηκαν σε μια νέα οικονομία.

Ύστερα ήρθε η αναπότρεπτη τομή, η αρρώστια. Τότε αποκαλύφθηκε πόσο αλλιώς μεγάλος ήταν. Οι περιηγήσεις στον κόσμο της ιστορίας αδιόρατα συμπυκνώθηκαν. Συγκεράστηκαν η ιστορία και η πολιτική σε δυο όψεις μιας και ενιαίας αυτογνωσίας.

Τα βιώματα, άρα και τα κερδισμένα, μαζί με τις χαρές του κόσμου κύλησαν. Περιττά, φεύγαν από πάνω του σαν σκόνη. Άρχισε να διανύει μια πορεία προς μια συμπύκνωση όπου τα στοιχεία και τα αιτήματα λιγόστευαν για να συγκροτήσουν ένα μίγμα πιο στέρεο. Προς το τέλος έμεινε ο σκληρός πυρήνας του εαυτού του, το έρμα. Έδειχνε σχεδόν ανεξάρτητος.

Η κινητικότητά του περιορίστηκε. Δούλευε ακόμα στο γραφείο του σε σταθερή ακινησία. Σε θέση εδραία αλλά με μαχητικότητα. Άρχισε να μοιάζει στον γραφέα της ερήμου που απαθανατίστηκε στην πέτρα δυόμισι χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Διαβάζω: Ο Γραφέας. Αίγυπτος. Άγαλμα γραφέα με ένθετα μάτια από χαλαζία, κρύσταλλο και έβενο. Χρωματισμένος ασβεστόλιθος. 5η Δυναστεία.

Πηγή: aski1821.gr

Με μια δογματική σχεδόν προσήλωση αφιερώθηκε σε όσες έκρινε ως επείγουσες προτεραιότητες. Αφιερώθηκε στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, τα οποία θεμελιώθηκαν σε μια περίοδο που, ενώ από τη μια πλευρά όλα ήταν πλέον θεμιτά, από την άλλη το στήσιμο ενός αρχείου για την ιστορία του κινήματος πραγματοποιήθηκε κόντρα στο ρεύμα. Κινήθηκε κυρίως στα τετραγωνικά του σπιτιού του, στα όρια μιας μικρής ομάδας, δεν επεκτάθηκε. Τα παιδιά του Αρχείου, τα νέα παιδιά, τον στήριξαν ως το τέλος, γιατί, παρά τη φθορά, σε ένα μέρος του εαυτού του διέκριναν σωστά, αποθηκευμένον ακόμα, έναν αστείρευτο εφηβικό ενθουσιασμό.

Ηγεμονικά αντιμετώπισε όλα όσα εύφραιναν καρδίαν. Τα εξαίσια δηλητήρια που τον συντρόφεψαν σε όλη του τη διαδρομή: τον καπνό, τον καφέ, τα οινοπνεύματα. Εάν υπήρχε ένα στοιχείο ύβρεως στον αποσυνάγωγο της μετεμφυλιακής ελληνικής πολιτείας, σε αυτόν τον άνθρωπο που δήλωνε άθεος, ήταν στην άκρα συνέπειά του. Ηγεμονικά αντιμετώπισε το θάνατο. Όχι μόνο δούλευε αλλά επιτάχυνε τους ρυθμούς με πλήρη επίγνωση της φθαρτότητάς του. Δεν καταδέχτηκε να επικεντρώσει το βλέμμα στο δικό του τέλος, δεν συνθηκολόγησε στο να συνθλίβει κάτω
από την απελπιστική καθημερινότητα τού τίποτε —της επιβίωσης μέσα στην αρρώστια— αλλά όρισε ένα σημείο στον ορίζοντα πέρα από το θάνατό του — ουσιαστικά συνέχισε αυτό που πάντοτε έκανε.

Μαζί με τη μητέρα του, Ελευθερία, στην κηδεία του πατέρα του το 1985

Ο γραφέας, εδραίος και ανυποχώρητος, έζησε τους τελευταίους του μήνες μέσα στη θαλπωρή ανθρώπων και πραγμάτων, στον Κήπο Χαρίτων που εκείνος είχε φροντίσει από καιρό να καλλιεργήσει. Άκακος για τους διώκτες του, τριγυρισμένος από τα δικά του έργα που μόλις είχαν βγει από το τυπογραφείο και είχε την ευτυχία να τα χαρίζει, προετοίμαζε νοερά τα άλλα που θα εκδίδονταν σύντομα. Είχε καλά γεμάτο το κελάρι του και ίσως να υπομειδιούσε στη σκέψη ότι πολλά τυπωθήτω ακόμη θα ακολουθούσαν αφού ο ίδιος θα είχε πλέον φύγει. Πέθανε όλβιος. Κοντά στους δικούς του, τους αγαπημένους του, τη Μαρία και τον Ηλία, κοντά στα χαρτιά και τις σημειώσεις του, ένα πρωί, απλά, μέσα στο φωτεινό ωραίο σπίτι που το χτίσαν οι φίλοι του. Ήταν με το δικό του τρόπο ένας πλούσιος άνθρωπος. Ο θάνατός του δεν μας τον έκανε λιγότερο οικείο.

Έγραψα στην Αθήνα, σήμερα 20 Μαρτίου του 2004: γιατί τα πράγματα συμβαίνουν μέσα στο χρόνο. Φίλιππε, κατανοείς, εσύ, τις ασέβειες των ιστορικών.

*Αποσπάσματα από έξοχο αποχαιρετιστήριο κείμενο της ιστορικού (επιστημονικής ερευνήτριας επί σειράν δεκαετιών στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών) και συγγραφέως Ιωάννας Πετροπούλου για τον Φίλιππο Ηλιού, που έφερε τον τίτλο «Επί ξυρού ακμής» και είχε συμπεριληφθεί στο υπ’ αριθμόν 84 τεύχος (Απρίλιος 2004) της τριμηνιαίας έκδοσης επιστημονικού προβληματισμού και παιδείας «Σύγχρονα Θέματα».

Η Ιωάννα Πετροπούλου

Ο γεννημένος στη Μυτιλήνη ιστορικός Φίλιππος Ηλιού, γιος του αειμνήστου αγωνιστή και διανοουμένου της Αριστεράς Ηλία Ηλιού (1904-1985), απεβίωσε στην Αθήνα στις 5 Μαρτίου 2004, σε ηλικία 73 ετών.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το διαδικτυακό τόπο aski1821.gr