Κορνήλιος Καστοριάδης: Ποιος ήταν ο σοφός διανοητής της αυτονομίας

Ασχέτως του πόσα γνωρίζει κανείς για τη σύγχρονη φιλοσοφία, και ασχέτως του πόσα γνωρίζει για το ίδιο το έργο του σπουδαίου διανοητή, είναι βέβαιο ότι γνωρίζει το όνομα Κορνήλιος Καστοριάδης, το όνομα ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της Ευρώπης του 20ου αιώνα.

Mε αφορμή τη συμπλήρωση 102 ετών από τη γέννησή του στις 11 Μαρτίου 1922, συλλέγουμε κείμενα που έχουν γραφτεί στο «ΒΗΜΑ»για τον Κορνήλιο Καστοριάδη και επιχειρούμε να σχηματίσουμε το πορτρέτο του.

Τα πρώτα βήματα

Γράφει ο Μάρκος Καρασαρίνης στο BHMAgazino της 31ης Δεκεμβρίου 2015:

«Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1922, ο Κορνήλιος Καστοριάδης θα εξαναγκαστεί από τις συνθήκες του αιώνα να γίνει ένα από τα πολλά εκείνα πρόσωπα που θα βρουν τη Γη της Επαγγελίας εκτός Ελλάδας.

»Αφού αποπειραθεί να αυτοκτονήσει πιάνοντας με βρεγμένα χέρια ένα ηλεκτρικό καλώδιο σε ηλικία έξι ετών γιατί ο πατέρας του τού είχε απαγορεύσει να ξενυχτήσει προκειμένου να ολοκληρώσει τη γραπτή τιμωρία που του είχε επιβληθεί στο σχολείο, θα διαπρέψει στη Νομική στα χρόνια της Κατοχής διασταυρώνοντας λεκτικά το ξίφος του με τον Κωνσταντίνο Τσάτσο στις παραδόσεις του τελευταίου.

Όπως αναφέρει η Κατερίνα Κόλιου στο «ΒΗΜΑ», «ο πατέρας του, Καίσαρας Καστοριάδης τον ανέθρεψε σύμφωνα με τα γαλλικά πρότυπα μόρφωσης, ενώ η μητέρα του Σοφία τού μετέδωσε την αγάπη της για τις τέχνες και το πιάνο.

»Σε ηλικία μόλις 13 ετών ο Καστοριάδης ήλθε σε επαφή με τη μαρξιστική σκέψη μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου που αγόρασε σε υπαίθριο βιβλιοπωλείο».

Πολιτικοποίηση

Ο Καστοριάδης πολιτικοποιημένος από νεαρή ηλικία, εντάχθηκε αρχικά στη νεολαία του ΚΚΕ με τις ιδέες όμως της οποίας διαφώνησε σύντομα εντασσόμενος «σε μία από τις τροτσκιστικές ομάδες της εποχής».

Έτσι, όπως αναφέρει το «ΒΗΜΑGAZINO», «έχοντας μπει στο στόχαστρο τόσο των κυβερνητικών όσο και των κομμουνιστών, [ο Καστοριάδης] κρύβεται έως ότου κατορθώνει να διαφύγει πάνω στο θρυλικό πλοίο «Ματαρόα», το οποίο τον Δεκέμβριο του 1945 θα περάσει στην Ιταλία 180 επιβάτες, οι μισοί εκ των οποίων υπότροφοι της γαλλικής κυβέρνησης.

»Καθ’ οδόν προς το Παρίσι θα βρεθούν σημαντικοί μετέπειτα εκπρόσωποι της φιλοσοφίας, της τέχνης, της Ιστορίας: Κώστας Αξελός, Κώστας Παπαϊωάννου, Κώστας Κουλεντιανός, Μιμίκα Κρανάκη, Δημήτρης Χωραφάς, Νίκος Σβορώνος, Κορνήλιος Καστοριάδης».

Κορνήλιος Καστοριάδης

Πνεύμα ανήσυχο

Όπως αναφέρει «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 28ης Οκτωβρίου 1997 «το ανήσυχο πνεύμα του γρήγορα τον έσπρωξε να απομακρυνθεί και από τις τροτσκιστικές ομάδες.

»Με μερικούς συντρόφους του ίδρυσε μια ανεξάρτητη πολιτική ομάδα, όργανο της οποίας ήταν το περιοδικό “Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα”. Ο ίδιος έγραφε τα βασικά κείμενα της έκδοσης, τα οποία καθόριζαν και τον προσανατολισμό της ομάδας.

»Το πρώτο τεύχος του περιοδικού εκδόθηκε τον Μάρτιο του 1949, ακολούθησαν άλλα 40 ως το καλοκαίρι του 1965, ενώ ένα χρόνο μετά η ομάδα διαλύθηκε. Στο διάστημα αυτό ο Καστοριάδης είχε βγάλει τα δικά του κριτικά συμπεράσματα για τον τροτσκισμό, τον λενινισμό, τον σταλινισμό και τον μαρξισμό.

»Με εξαίρεση ένα σύντομο… διάλειμμα τον Μάιο του 1968, δεν αναμείχθηκε ποτέ ξανά στην πολιτική, παραμένοντας όμως μια δυναμική κριτική φωνή, φιλοσοφώντας και αναλύοντας, εξακολουθώντας να πορεύεται στους δύσβατους δρόμους της σκέψης του.

Συγγραφική δραστηριότητα

«Η συγγραφική του δραστηριότητα όλα αυτά τα χρόνια υπήρξε ιδιαίτερα πλούσια.

»Εκτός από το κορυφαίο έργο του τη “Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας”, ο Καστοριάδης εξέδωσε
μεταξύ άλλων τα βιβλία:

“Ουγγρική επανάσταση 1956”,
“Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα”,
“Η γραφειοκρατική κοινωνία Ι και ΙΙ”,
“Η πείρα του εργατικού κινήματος Ι και ΙΙ”,
“Υπάρχει σοσιαλιστικό μοντέλο ανάπτυξης;”,
“Μπροστά στον πόλεμο”,
“Η αρχαία ελληνική δημοκρατία”,
“Καιρός”,
“Οι ομιλίες στην Ελλάδα”,
“Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου”,
“Από την οικολογία στην αυτονομία”,
“Ο θρυμματισμένος κόσμος”,
“Η άνοδος της ασημαντότητας”.

Νέα σοσιαλιστική κοινωνία

»Καυστικός παρατηρητής των εξελίξεων, επισήμανε ότι “μετά τα κινήματα της δεκαετίας του ’60, το πρόσταγμα της αυτονομίας φαίνεται να πέφτει σε ολική έκλειψη”.

Η αποσύνθεση των κοινωνιών της Δύσης, ο ρόλος των διανοουμένων, η κρίση της κριτικής, η εφήμερη κουλτούρα του attention span, η ανάπτυξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, ο ρόλος του πολίτη είναι μερικά από τα θέματα που επανέρχονται συχνά στο έργο του διυλισμένα μέσα από την κριτική, ελεύθερη σκέψη του.

»Η πνευματική δημιουργία του αφορά άμεσα το «”επαναστατικό σχέδιο” για την εγκαθίδρυση μιας νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας, αποτέλεσμα της αυτόνομης δράσης του προλεταριάτου. Μιας κοινωνίας η οποία θα χαρακτηρίζεται από την κατάλυση της γραφειοκρατικής κυριαρχίας. Μιας κοινωνίας στην οποία η εξουσία θα ασκείται από μαζικούς παραγωγικούς οργανισμούς».

Κορνήλιος Καστοριάδης

Κορυφαίος διανοητής

Όπως γράφει ο Ριχάρδος Σωμερίτης, στο «ΒΗΜΑ» της 28ης Δεκεμβρίου του 1997:

«Το κυρίως φιλοσοφικό και κοινωνιολογικό έργο του διαμορφώθηκε με την ενεργό συμμετοχή του στο περιοδικό “Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα”, σε συνεργασία με τον Κλοντ Λεφόρ, από το 1949 ως το 1967.

»Το περιοδικό αυτό, ένα από τα πιο σημαντικά της μεταπολεμικής Ευρώπης, προχώρησε σε μια βαθύτατη κριτική τόσο του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και της ολοκληρωτικής του φύσης όσο και της καπιταλιστικής κοινωνίας.

»Τα κυριότερα έργα του Καστοριάδη προέρχονται από τις συνεργασίες του με το περιοδικό αυτό, στις οποίες πρόσθεσε όμως πολύ σημαντικές μελέτες και παρεμβάσεις αργότερα, όπως τα πρόσφατα βιβλία του “Ανοδος της ασημαντότητας”, “Πολυδιασπασμένος κόσμος” ή το “Fait et à faire” που δεν έχει μεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά.

»Ο Κ. Καστοριάδης δεν είχε ποτέ κόψει τους δεσμούς του με την Ελλάδα και παρακολουθούσε (τα τελευταία χρόνια με θλίψη, λόγω και του εθνικιστικού ρεύματος) τις εξελίξεις προσπαθώντας συχνά να παρέμβει με διαλέξεις και συνεντεύξεις που προκαλούσαν το γενικό ενδιαφέρον παρά τις όποιες αντιδράσεις».

«Δεν ήνθησε ματαίως»

Γράφει στο ίδιο φύλλο, ο τότε πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας του Παντείου Πανεπιστημίου, καθηγητής Γιάγκος Ανδρεάδης:

«Ο Καστοριάδης δεν ήθελε απλώς, όπως ο Μαρξ, η Λούξεμπουργκ, ο Λούκατς, να ενώσει θεωρία και πράξη. Ηθελε να δώσει στη θεωρία και την πράξη ψυχή, βιωματικό βάθος, σώμα και πρόσωπο.

»Στην προσπάθειά του αυτή πρωταγωνιστούσε η διπλή θεωρητική και πρακτική σχέση του με την ψυχανάλυση. Σχέση του που δεν μπορεί να διαχωρισθεί από την οριακή εμπειρία κάθε επαναστάτη, όταν αυτός αντιλαμβάνεται ότι ο αντίπαλος, ο “άλλος”, η ετερονόμηση βρίσκονται μέσα μας και πως κάθε επανάσταση που δεν το συνειδητοποιεί τείνει να αναδημιουργήσει τον κόσμο της επίπεδης, άθεης, θεολογίας και τη φρίκη των γκουλάγκ.

»Ισως λοιπόν γι’ αυτόν τον λόγο, γιατί διέτρεξε όλη την ευρωπαϊκή σκέψη και κουλτούρα φτάνοντας στα όριά της, τεντώνοντάς τα πέρα από εκεί που ήταν πριν από αυτόν, μ’ ένα δικό του τρόπο, πιο ριζικό από του Foucault, του Derrida, του Deleuze, είναι που μοιάζει να του ταιριάζει η ονομασία όχι φιλόσοφος αλλά, ακόμη και με μια λίγο λαϊκή έννοια, σοφός.

»Κάποιος που δεν μπορούμε, μόνο, να τον μελετάμε, αλλά πρέπει να ζούμε μαζί του, ακόμη ή και ιδίως όταν τον αρνούμαστε. (…)

»Μια ματιά όμως στο “σημείωμα για το γλωσσάρι” αρκεί για να μας πείσει ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Οπως και ο Αξελός, έτσι και ο Καστοριάδης, και μάλιστα με πολύ πιο επίμονο τρόπο, επιστρέφει σε όλα τα στάδια της ελληνικής διαχρονίας, προσδίδοντάς τους νέες σημασίες και αξίες.

»Αυτή και μόνο η πλευρά του αξίζει, πλάι σε πολλές άλλες, να εμπνεύσει τη μελέτη και την πράξη μας, όπως επίσης το ασίγαστο ενδιαφέρον του για τη γλώσσα μας σε όλα τα στάδιά της ξεκινώντας από την αρχαία και η πεποίθησή του ότι η μελέτη και βίωσή της είναι όρος ύπαρξης του ελληνισμού.

»Σκέφτομαι τους νέους ανθρώπους, τους καλύτερους, που ήδη τον γνώριζαν και τον αγαπούν. Και η σκέψη τους με παρηγορεί. Ο λόγος του, όπως και αυτός των υπερρεαλιστών που αγάπησε, “δεν ήνθησε ματαίως”».