Το σκοτεινό ποτάμι

— Όσοι έζησαν τα Δεκεμβριανά δεν θέλουν να τα συζητούν. Έχετε πει ότι, όταν προσεγγίσατε κάποια πρόσωπα, απέφυγαν να καταθέσουν τις αναμνήσεις τους λέγοντας: «Γι’ αυτά θα μιλάμε τώρα;» Πού αποδίδετε αυτή τη στάση;

Θέλουν οπωσδήποτε να τα ξεχάσουν. Όλοι. Και οι αριστεροί και οι δεξιοί. Διότι η αθλιότητα και η τρομοκρατία της Αριστεράς κράτησε λίγο. Η αθλιότητα της Δεξιάς κράτησε πάρα πολλά χρόνια. Αλλά οι αριστεροί είχαν πάρει όλα τα χούγια και τις τεχνικές σύλληψης και εκτέλεσης των δεξιών. Στα εμφυλιακά χρόνια αρκούσε μόνο η κατηγορία ότι είσαι αριστερός για να σε καταδικάσουν σε θάνατο. Δεν υπήρχε περίπτωση να θέλει ο δικαστής αποδείξεις — εκτός από τα μεγάλα ονόματα. Για τους αριστερούς ίσχυε ακριβώς το ίδιο: «Αυτός είναι αντιδραστικός, πιάστε τον». Ήταν μια εποχή παραφροσύνης, γι’ αυτό και προσπαθούν να την ξεχάσουν όλοι».

Απόσπασμα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Μάνος Ελευθερίου στη δημοσιογράφο και συγγραφέα Λώρη Κέζα (εφημερίδα «Το Βήμα», 16 Απριλίου 2006), με αφορμή την κυκλοφορία του μυθιστορήματός του «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» (εκδόσεις «Μεταίχμιο», 2006). Κεντρική φιγούρα της αφήγησης του Ελευθερίου, χωρίς να κατονομάζεται, η δολοφονηθείσα από στελέχη της ΕΑΜογενούς οργάνωσης ΟΠΛΑ ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη, ένα από τα πλέον γνωστά θύματα των διαβόητων Δεκεμβριανών.

[…]

Ο εμφύλιος ήταν για πολλά χρόνια ένα σημείο σκοτεινό και κλειστό.

Το μεγάλο εθνικό ταμπού. Το μυστικό της ιστορίας.

Για τις γενιές που μεγάλωσαν σ’ αυτή την περίοδο, τα πέτρινα χρόνια του εμφυλίου υπήρξαν ο απαγορευμένος καρπός της ιστορικής γνώσης, η κρυφή ντροπή της ελληνικής κοινωνίας.

Ένας κόσμος φαντασμάτων που στοίχειωσε την πορεία της μετεμφυλιακής Ελλάδας.

Όσοι έσπασαν το φράγμα της σιωπής, όσοι συνέβαλαν στο να ’ρθει στο φως αυτός ο κόσμος των φαντασμάτων δικαιούνται σεβασμό.

Και ο Νίκος Γκατζογιάννης είναι ένας απ’ αυτούς που δεν φοβήθηκαν να καταθέσουν τη δική τους ιστορική αλήθεια και να την εκθέσουν στην κρίση του αναγνώστη.

Η σύγχρονη Ελλάδα είναι, επιτέλους, έτοιμη μετά από την κατασίγαση των παθών, από τη μαθητεία στη δημοκρατία και τη νέα ευρωπαϊκή ποιότητα, να αντιμετωπίσει τις μαύρες σελίδες της ιστορίας της.

Κι αυτό αποτελεί την εγγύηση ότι τα τραύματα της περιόδου 1946-1949 δεν μετατρέπονται σε απωθημένα, αλλά σε δημιουργική δύναμη για τη μεγάλη υπέρβαση των διαιρέσεων και των διχασμών του παρελθόντος.

[…]

Η Ελένη είναι πράγματι μια μάνα που εκτελέστηκε, γιατί οργάνωσε τη διαφυγή των παιδιών της στην ασφαλή τότε Αμερική.

Η Ελένη υπήρξε θύμα του εμφύλιου σπαραγμού και θυσιάστηκε για να εξασφαλίσει στα παιδιά της μια καλύτερη ζωή.

Η Ελένη, ασφαλώς, δικαιούται μνήμης και τιμής.

Τη μεγαλύτερη τιμή την είχε από το γιο της· που έκανε τη ζωή της βιβλίο μ’ έναν τρόπο λυτρωτικό.

Το να συγκινηθεί κανείς από την ιστορία της Ελένης δεν σημαίνει ότι δεν συγκλονίζεται από τα ανθρώπινα δράματα της άλλης πλευράς.

Δεν σημαίνει ότι βλέπει μόνο τη μια όψη της βαρβαρότητας και ότι χωρίζει τους πρωταγωνιστές της περιόδου σε αγγέλους και δαίμονες.

Η σημερινή Ελλάδα δεν φοβάται τον καθρέφτη της.

Δεν μισεί και δεν σπαράσσει.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θέλω να πιστεύω ότι είμαστε πια σε θέση να διαβάζουμε την ιστορία χωρίς έτοιμα από πριν συμπεράσματα. Και χωρίς επιλεκτική μέθεξη στις τυφλές πορείες του ανθρώπινου πεπρωμένου.

Αποσπάσματα από την ομιλία που είχε εκφωνήσει ο Κάρολος Παπούλιας στην παρουσίαση της α’ έκδοσης του βιβλίου του Νίκου Γκατζογιάννη «Ελένη» (εκδόσεις «Κέρκυρα») στα Ιωάννινα, στις 24 Μαΐου 2004.

Σκέψεις και λόγοι για την τρομακτική περίοδο του εμφύλιου σπαραγμού από δύο σπουδαίους Έλληνες, τη μνήμη των οποίων τιμήσαμε νωρίτερα («Μάνος Ελευθερίου: Συνομιλώντας με τους αγγέλους», «Κάρολος Παπούλιας: Ταξίδι συγκινήσεων»).

Στο νου μας έρχονται οι στίχοι του επίσης σπουδαίου (και εικονιζόμενου στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου) Τάκη Σινόπουλου από τον Νεκρόδειπνο (εκδόσεις «Ερμής», 1972), το πλέον εμβληματικό ίσως ποιητικό έργο για τον Εμφύλιο:

Ήρθαν οι μέρες του σαράντα τέσσερα
κι’ οι μέρες του σαράντα οχτώ.
Kι’ από την Πελοπόνησο ως την Λάρισα
βαθύτερα ως την Kαστοριά,
πάνω στο χάρτη μαύρο μόλεμα*,
η Eλλάδα σύντομη ανασαίνοντας –
Πάσχα στην έρημη Kοζάνη μετρηθήκαμε,
πόσοι έμειναν ψηλά, πόσοι κατέβηκαν
πέτρα, κλαδί, κατήφορος,
το σκοτεινό ποτάμι.

*μόλεμα: ηθική μόλυνση, μίανση, σπίλωση