Γιώργος Σεφέρης: Οδηγός της ζωής μας

Δύο μεγάλα πανεπιστήμια, του Καίμπριτζ και της Θεσσαλονίκης (και σε λίγους μήνες ένα τρίτο, της Οξφόρδης), θεώρησαν χρέος τους και τιμή τους να απονείμουν στον Γιώργο Σεφέρη τον ανώτατο ακαδημαϊκό τίτλο του διδάκτορα για τις υπηρεσίες του προς τα γράμματα. Για κάποιον που είχε το προνόμιο να παραστεί και στις δύο αυτές τελετές, δεν χωρεί η παραμικρή αμφιβολία πως η πιο θερμή, η πιο συγκινητική και τελικά η πιο σημαντική ήταν της Θεσσαλονίκης.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 25.4.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τούτο, βέβαια, δεν μειώνει διόλου την αξία της τηβέννου του Καίμπριτζ, ιδίως αν θυμηθούμε πως ο Σεφέρης την εντύθηκε τριάμισυ χρόνια πριν από την αναμφισβήτητη διεθνή καθιέρωσή του με το βραβείο Νομπέλ. Όμως, τόσο για τον ίδιο τον Ποιητή όσο και για τους συμπατριώτες του, η περγαμηνή της Θεσσαλονίκης δεν μπορεί παρά να έχει ασύγκριτο συναισθηματικό και ηθικό βάρος.

Δεν έχουμε παρά να συλλογιστούμε πως ο Σεφέρης είναι ο πρώτος —και ασφαλώς δεν θα πρέπει να είναι ο τελευταίος— Έλληνας λογοτέχνης που στεφανώθηκε με αυτόν τον επισημότατο τρόπο στην ίδια την χώρα του, από άξιους επιστήμονες που αληθινά αγαπούν και θαυμάζουν το έργο του (το ποιητικό όσο και το κριτικό), και μπροστά στο μόνο κοινό της υφηλίου που είναι σε θέση να νιώσει άμεσα «τον καημό της Ρωμιοσύνης» τον οποίο κατεξοχήν εκφράζει ο Σεφέρης.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 25.4.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο καθημερινός Τύπος έδωσε κιόλα αρκετές λεπτομέρειες για την τελετή της περασμένης Πέμπτης: τον ένθερμο συνωστισμό έξω και μέσα στην αίθουσα, την εγκάρδια συνάθροιση όλου του πνευματικού κόσμου της Θεσσαλονίκης, το ωραίο ψήφισμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου, την υπεύθυνη παρουσίαση του Σεφέρη από τον καθηγητή της Νεοελληνικής Φιλολογίας κ. Λίνο Πολίτη (σ.σ. νεοελληνιστής, πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός, 1906-1982), τον πυκνό και διεισδυτικό λόγο του Ποιητή (χωρίς, δυστυχώς, τις λεπτές διακρίσεις και τις ουσιαστικές αποχρώσεις του κειμένου και χωρίς, βέβαια, τον σεμνό και συγκινημένο τόνο του ομιλητή).

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 25.4.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μένει να δώσουμε στην δημοσιότητα δύο άλλα κείμενα που συμπληρώνουν την εικόνα της εξαίσιας ανθρωπιάς και της υψηλής πνευματικότητας που χαρακτήριζαν την υποδοχή και την φιλοξενία που βρήκε ο Σεφέρης στην Θεσσαλονίκη. Το πρώτο είναι η πρόποση του κοσμήτορα κ. Γιώργου Μπακαλάκη στο τέλος του επίσημου γεύματος που παρέθεσε η Φιλοσοφική Σχολή, το βράδυ της απονομής. Η πρόποση είναι συνθεμένη από διάφορους στίχους του Ποιητή, και δείχνει με πρωτότυπο και χαριτωμένο τρόπο την οικειότητα του καθηγητή της αρχαιολογίας με το έργο του Σεφέρη:

Τιμημένε μας ποιητή

«Δεν θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά» με τα ίδια, τα δικά σου τα λόγια, μια και «μου δόθηκε ετούτη η χάρη». Να σε καλωσορίσω στην τάβλα μας και να σε ευχαριστήσω από μέρους όλων μας και να σε καλοτυχήσω. «Γιατί στον κόσμο [που έπρεπε να] είναι απλός», αλλά «έχασε πια το χρώμα» του, «ήταν ωραίο το πρόσταγμα που δέχτηκες να δώσεις». Κι «έγινε νόημα που δίνει έναστρος ουρανός». Μας έδειξες «τις ελιές με τις ρυτίδες των γονιών μας, τα βράχια με τη γνώση των γονιών μας, τα περίσσια λουλούδια που έχει τούτη η γη και τα καταγάλανα νερά» μας. Μας έμαθες ότι «τα αγάλματα δεν είναι πια συντρίμμια, [ότι τα αγάλματα] είμαστε εμείς». Μας βοήθησες με τα τραγούδια σου «να ξαναβρούμε τη ζωή μας», «να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα».

Πίνουμε στην υγεία της συντρόφου της ζωής σου, στην υγειά σου, στην υγειά των φίλων σας.

Το δεύτερο κείμενο είναι η παρουσίαση του Σεφέρη από τον καθηγητή κ. Ι. Θ. Κακριδή, αντιπρόεδρο της Φοιτητικής Εστίας, στην ειδική συγκέντρωση που έγινε την περασμένη Κυριακή για χάρη της σπουδαστικής νεολαίας της Θεσσαλονίκης. Στην συγκέντρωση εκείνη ο Ποιητής διάβασε ποιήματά του σε ένα προσηλωμένο και παλλόμενο ακροατήριο που ξεπερνούσε τα χίλια άτομα, και κατόπιν αποκρίθηκε σε ερωτήματα που του έθεσαν οι νέοι ακροατές του. Η παρουσίαση μαρτυρεί για μια ακόμη φορά την διδακτική ιδιοφυΐα του κ. Κακριδή και τον τρυφερό σεβασμό του απέναντι στον ποιητικό λόγο:

Και στα μαθήματά μου στο Πανεπιστήμιο, όταν είναι να ερμηνευτεί ένας ποιητής, προσπαθώ να κάνω την πιο σύντομη εισαγωγή που γίνεται, για να μπορέσει ν’ ακουστεί το γρηγορότερο ο λόγος του ποιητή, ακεραιωμένος και γνήσιος. Γιατί από τη φύση των πραγμάτων ο λόγος του ερμηνευτή περιγράφει μόνο, ή και μπλέκεται σε απρόσφορα, αν όχι ανεπίτρεπτα λογικά σχήματα, ενώ του ποιητή ο λόγος βρίσκει το στόχο του άμεσα — την καρδιά μας.

Σε λίγα λεπτά εδώ μέσα θ’ ακουστεί ο λόγος του Γιώργου Σεφέρη από το στόμα του ίδιου του ποιητή· δε θα είχε λοιπόν καμιά θέση ένας διεξοδικός πρόλογος, από έναν άνθρωπο μάλιστα που το δικαίωμα να μιλήσει το πήρε μόνο από τη σκέψη πως μέσα στους στίχους του ποιητή βρίσκει και αυτός —μαζί με τόσους άλλους Έλληνες— τον καλύτερο εαυτό του. Βρίσκει μέσα του στοχασμούς και αισθήματα που ίσως και ο ίδιος κάποτε διαισθάνθηκε θαμπά, μέσα στην ομίχλη του ονείρου του, μα που δεν είχε τη δύναμη να τα ολοκληρώσει, πολύ λιγότερο βέβαια να τους δώσει μορφή. 

Αν παρεμβαίνω την ώρα αυτή, ας είναι και για λίγα λεπτά, ανάμεσα στον ποιητή και στους νέους που ανυπομονούν, αυτό το κάνω γιατί θέλω από την ταραγμένη ατμόσφαιρα, που αναγκαστικά δημιουργεί μια πολυάριθμη συγκέντρωση, να περάσουμε σιγά-σιγά στην περιοχή της περισυλλογής και της ψυχικής απομόνωσης — αυτό που χρειάζεται να κερδίσει ο καθένας μας εδώ μέσα την ώρα τούτη, για να μπορέσει να κοινωνήσει με το λόγο του ποιητή.

Ο ποιητής που όταν γράφει συλλογιέται τους άλλους, είναι χαμένος άνθρωπος. Ο ποιητής πάλι που όταν γράφει δεν συλλογιέται τους άλλους, είναι και αυτός χαμένος άνθρωπος. Στη μυστική ώρα της δημιουργίας ο ποιητής κλείνει ερμητικά όλα τα αισθητήρια που τον δένουν με τον έξω κόσμο, και βρίσκεται μόνος, ολομόναχος, ως την ώρα του εναγώνιου τόκου. Όταν όμως το έργο ολοκληρωθεί, ο ποιητής θα το δημοσιέψει, για να το γνωρίσουν και οι άλλοι άνθρωποι, για να στηριχτούν πάνω του, για να νιώσουν τον ποιητή κοντά τους σε ώρες δοκιμασίας. Από την ώρα αυτή αρχίζει το έργο του ποιητή να ζει την ιδιότυπη ζωή του.

Ό,τι είναι ο δάσκαλος για τα μικρά παιδιά, είναι ο ποιητής για τους νέους, λέει ο Αισχύλος του Αριστοφάνη. Ποιητή, κοίταξε σε πόσων νέων τις ψυχές ζει το έργο σου, πόσοι νέοι σε νιώθουν κοντά τους, οδηγό της ζωής τους. Βοήθησέ τους να γίνουν καλύτεροι. 

Κάθε φορά που σε φέρνω στο νου μου, Γιώργο Σεφέρη, την εικόνα σου τη συνοδεύει πάντα ένας στίχος σου, που αγγίζει την καρδιά:

Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει.

Κάθε περιδιάβαση μέσα στο χώρο τον ελληνικό, κάθε περιδιάβαση μέσα στο χρόνο τον ελληνικό, από τα πανάρχαια μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, κάθε άκουσμα, κάθε θέαμα, κάθε θύμηση ελληνική, είναι κι ένα κεντρί που πληγώνει την ευαισθησία σου. Ποιητή, Έλληνες είναι και οι νέοι που σε κυκλώνουν σήμερα εδώ μέσα. Βοήθησέ τους κι αυτούς να τους πληγώνει η Ελλάδα με τον ίδιο πάντα γόνιμο τρόπο.  

*Κείμενο του διαπρεπούς μελετητή και καθηγητή της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γ. Π. Σαββίδη, που έφερε τον τίτλο «Σεφέρης: Η δάφνη της Θεσσαλονίκης» και είχε δημοσιευτεί στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει το Σάββατο 25 Απριλίου 1964.

Ο Γιώργος Σεφέρης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γεωργίου Σεφεριάδη) γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 13 Μαρτίου (29 Φεβρουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο) 1900 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 20 Σεπτεμβρίου 1971.

Η βράβευση του Σεφέρη με το Νομπέλ Λογοτεχνίας στις 10 Δεκεμβρίου 1963 ανέδειξε σε οικουμενικό επίπεδο τον πνευματικό βίο και τη λογοτεχνική παραγωγή της νεότερης Ελλάδας, που παρέμενε έως τότε στο ημίφως, στη σκιά της λαμπρής και απανταχού προβεβλημένης αρχαιοελληνικής κληρονομιάς.