Αν μπορούσατε, θα σβήνατε τις αναμνήσεις ενός μεγάλου έρωτα μετά από έναν επώδυνο χωρισμό;

Τον Μάρτιο του 2004, μια από τις πιο πολυσυζητημένες ταινίες της χρονιάς έθεσε στο κοινό ένα ακανθώδες ερώτημα: αν μπορούσατε να σβήσετε τις αναμνήσεις ενός εραστή μετά από έναν επώδυνο χωρισμό, θα το κάνατε;

Αυτή η ταινία ήταν η «Αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού», σε σενάριο του Charlie Kaufman και σκηνοθεσία του Michel Gondry. Καταπιάστηκε με την «οικουμενική» δυσφορία του καρδιοχτυπήματος μέσα από έναν υπερρεαλιστικό και τεχνολογικό φακό.

Οι φόβοι γύρω από το πώς η τεχνολογία των υπολογιστών θα μπορούσε να επηρεάσει τις σχέσεις μας μόλις είχαν αρχίσει να συζητούνται – η ιδέα ότι αυτού του είδους το «κακόβουλο λογισμικό» θα μπορούσε να έρθει να μας χειραγωγήσει στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον αποδείχθηκε γόνιμο έδαφος για την «Αιώνια λιακάδα»

Με μη γραμμική αφήγηση, παρουσίασε τον Jim Carrey και την Kate Winslet στους πρωταγωνιστικούς ρόλους του Joel και της Clementine, οι οποίοι μετά από μια θυελλώδη σχέση, αμφότεροι αποφασίζουν να χρησιμοποιήσουν μια υπηρεσία που ονομάζεται Lacuna Inc, η οποία σβήνει όλες τις αναμνήσεις που είχαν με έναν άνθρωπο από τη μνήμη τους. Ωστόσο, μόλις ξεκινά η διαδικασία, ο Joel αρχίζει να μετανιώνει που το έκανε.

Δεν μπορούμε να είμαστε φίλοι;

Η ταινία, που σημείωσε τεράστια επιτυχία και έλαβε εγκωμιαστικά σχόλια τόσο από κριτικούς όσο και από το κοινό, απέφερε 74 εκατομμύρια δολάρια στο box office, χάρισε στον Kaufman, τον Gondry και τον συνεργάτη τους Pierre Bismuth ένα Όσκαρ καλύτερου πρωτότυπου σεναρίου, ενώ το 2017 χαρακτηρίστηκε από τους New York Times ως μία από τις καλύτερες ταινίες του 21ου αιώνα.

Είκοσι χρόνια μετά την κυκλοφορία της «Αιώνιας Λιακάδας» και η χαρακτηριστική της συναισθηματική και διανοητική ευφυΐα εξακολουθεί να ταλανίζει στη συνείδηση του κοινού.

Το νέο άλμπουμ της Ariana Grande, που κυκλοφόρησε πριν από μερικές εβδομάδες, ονομάζεται «Αιώνια λιακάδα» ως φόρος τιμής στην ταινία, με το βίντεο για το νέο της single «We Can’t Be Friends»  [Δεν μπορούμε να είμαστε φίλοι] να αναπαριστά σκηνές από αυτήν – κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μια εντελώς νέα «επανεκτίμηση» της Gen Z.

Στο τέλος της ταινίας, ο Joel και η Clementine, μετανιωμένοι για την απόφασή τους, καταφέρνουν να ξεγελάσουν τη διαδικασία διαγραφής και να συναντηθούν ξανά – ενδεχομένως για να ξεκινήσουν εκ νέου μια σχέση, αποδεχόμενοι τις οδυνηρές εμπειρίες του παρελθόντος

Ενώ οι ρίζες της ιστορίας μπορεί να βρίσκονται σε μια επιστολή του 18ου αιώνα, ο Kaufman και ο Gondry αξιοποίησαν το είδος της επιστημονικής φαντασίας για να δημιουργήσουν έναν παράλληλο σημερινό κόσμο, στον οποίο όλα φαίνονταν σχεδόν ίδια – εκτός από το γεγονός ότι αυτή η τεχνολογία, φαινομενικά φυσιολογική μέσα στην κοινωνία, δημιουργήθηκε για να σβήνει από τους εγκεφάλους τις αναμνήσεις τους.

Όταν ο Joel παίρνει ένα χάπι για να ξεκινήσει η διαδικασία, αφού η Clementine το έχει ήδη κάνει, οι άβουλοι υπάλληλοι της Lacuna Stan (Mark Ruffalo) και Patrick (Elijah Wood) εμφανίζονται με τα μηχανήματά τους – και τις μπύρες και τη μαριχουάνα – για να ξεκινήσουν τη διαδικασία της εστίασης και στη συνέχεια της αφαίρεσης των αναμνήσεών του. Το αφεντικό τους, ο δρ Howard Mierzwiak (Tom Wilkinson), διαβεβαιώνει τον Joel: «Όταν εξαλείψεις αυτόν τον πυρήνα, ξεκινάει η διαδικασία αποδόμησης. Μέχρι να ξυπνήσεις το πρωί, όλες οι αναμνήσεις που έχουμε στοχεύσει θα έχουν μαραζώσει και εξαφανιστεί, όπως σε ένα όνειρο μετά το ξύπνημα».

Το συναίσθημα της νοσταλγίας

Πόσο εξωπραγματική και φανταστική ήταν η ιδέα την εποχή της κυκλοφορίας της ταινίας; Ο λέκτορας Nicky Danino, επικεφαλής της πληροφορικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Leeds Trinity, λέει ότι η ιδέα της την ενέτασσε σε μια κατηγορία επιστημονικής φαντασίας.

«Υπήρχαν πολλές υποκουλτούρες επιστημονικής φαντασία εδώ και πολύ καιρό και για τις οποίες το mainstream [κοινό] ίσως δεν γνώριζε εκείνη την εποχή αλλά όταν βγήκε η «Αιώνια λιακάδα», πήρε αυτές τις ιδέες και τις έννοιες από τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 και τις έβαλε στο mainstream. Πραγματικά αποκάλυψε το τι μπορεί να κάνει η τεχνολογία στους ανθρώπους».

Ωστόσο, η δύναμη της ταινίας έγκειται στο πόσο επιδέξια εξανθρωπίζει την υπόθεση της υψηλής τεχνολογίας, διερευνώντας πώς θα αλληλεπιδρούσαμε με τέτοιου είδους φουτουριστικούς επιστήμονες με έναν πολύ ρεαλιστικό, καθημερινό τρόπο.

Σε συνέντευξή του στο περιοδικό Dazed το 2004, ο Gondry επανέλαβε ότι αυτός και ο Kaufman «Σίγουρα δεν θέλαμε να κάνουμε μια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Η διαδικασία που ακολουθεί η εταιρεία μνήμης Lacuna Inc αρχίζει με την εξερεύνηση των συναισθημάτων νοσταλγίας κάποιου – μέσω μιας συσκευής -, τα οποία είναι ανεξέλεγκτα.

Διάβαζα σε ένα βιβλίο σχετικά με τον εγκέφαλο όπου έλεγε ότι αισθανόμαστε νοσταλγία όταν ανακαλούμε μια ανάμνηση επειδή το μυαλό ξέρει ότι πρόκειται για μια στιγμή του χρόνου που δεν θα εμφανιστεί ποτέ ξανά».

Η αγάπη και ο σπαραγμός

Η ταινία κυκλοφόρησε σε μια εποχή που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν σε νηπιακό στάδιο – το Facebook, όπως ήταν τότε γνωστό, εφευρέθηκε από τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ και τους φίλους του στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ μόλις δύο μήνες πριν από την κυκλοφορία της ταινίας – και όταν τα ψηφιακά μας ίχνη ήταν πολύ ελαφρύτερα.

Οι φόβοι γύρω από το πώς η τεχνολογία των υπολογιστών θα μπορούσε να επηρεάσει τις σχέσεις μας μόλις είχαν αρχίσει να συζητούνται – η ιδέα ότι αυτού του είδους το «κακόβουλο λογισμικό» θα μπορούσε να έρθει να μας χειραγωγήσει στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον αποδείχθηκε γόνιμο έδαφος για την «Αιώνια λιακάδα», και έγινε κάπως εμμονή για την ποπ κουλτούρα στη συνέχεια.

Υπάρχει όμως ένα ερώτημα ως προς το πόσο τελικά θέλουμε να διαμορφωθεί η συνείδησή μας και η συναισθηματική μας ζωή από την τεχνολογία – ένα ερώτημα στο οποίο η Αιώνια λιακάδα απαντά με τρόπο γλυκόπικρο . Στο τέλος της ταινίας, ο Joel και η Clementine, μετανιωμένοι για την απόφασή τους, καταφέρνουν να ξεγελάσουν τη διαδικασία διαγραφής και να συναντηθούν ξανά – ενδεχομένως για να ξεκινήσουν εκ νέου μια σχέση, αποδεχόμενοι τις οδυνηρές εμπειρίες του παρελθόντος.

Είκοσι χρόνια μετά, σε έναν κόσμο στον οποίο οι ψηφιακές συσκευές μας επιτρέπουν πλέον να «σβήνουμε» ανθρώπους – ή να τους εξαφανίζουμε από την ψηφιακή μας σφαίρα – η αγάπη, και ο σπαραγμός, εξακολουθούν να μην διαγράφονται τόσο εύκολα.

*Με πληροφορίες από: BBC | Κεντρική φωτογραφία θέματος: FOCUS FILM | EVERETT COLLECTION