Γιατί η Κλεοπάτρα πρέπει πάντα να πεθαίνει γυμνή; Η καλλιτέχνις που στάθηκε απέναντι στα ανδρικά ερεθίσματα

Τα τελευταία χρόνια, υπήρξε ένας καταιγισμός από βιβλία με μπεστ σέλερ που επαναπροσδιορίζουν τις ζωές των άδικα καταδικασμένων γυναικών της ελληνικής μυθολογίας. Η Κίρκη της Μάντελιν Μίλερ ασχολήθηκε με τη μάγισσα κόρη του Ήλιου, η οποία μπορούσε να μετατρέπει τους ανθρώπους σε λύκους, λιοντάρια ή γουρούνια, ενώ το βιβλίο της Νάταλι Χέινς, Stone Blind, επανεξέτασε τη φιδίσια Μέδουσα, το βλέμμα της οποίας είχε τη δύναμη να απολιθώνει.

Και οι δύο αναδιηγούνται τους μύθους τους από μια φεμινιστική οπτική γωνία και δεν αποτελεί έκπληξη ότι τα πήγαν καλά. Οι επικές ιστορίες και τα ποιήματα που αναδιαμόρφωσαν αφηγήθηκαν από άνδρες, καταγράφηκαν από άνδρες και, μέχρι πρόσφατα, μεταφράστηκαν από άνδρες, μερικοί από τους οποίους περιστρέφουν τις λέξεις και τα νοήματα για να ταιριάζουν σε μια συγκεκριμένη αφήγηση.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους αυτή η ελβετικής καταγωγής ζωγράφος του 18ου αιώνα ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη, από τη σχολαστική πινελιά της μέχρι τις εκθαμβωτικές απεικονίσεις των πτυχών, των νημάτων και των υφασμάτων

Οι άνδρες είναι οι ήρωες, ενώ οι γυναίκες είτε πειρασμοί είτε τρόπαια

Για χιλιετίες, οι μύθοι αποτελούσαν σταθερή έμπνευση για τους καλλιτέχνες, οι οποίοι μετέτρεπαν τις πιο συναρπαστικές και καίριες στιγμές τους σε πίνακες ή γλυπτά. Αλλά, όπως και οι μεταφραστές, οι καλλιτέχνες αυτοί συχνά υπερβάλλουν και χειραγωγούν την αφήγηση, διαιωνίζοντας την ιδέα ότι οι άνδρες είναι οι ήρωες, ενώ οι γυναίκες είτε πειρασμοί είτε τρόπαια.

Ο Μίλερ και Χέινς έχουν δικαίως επαινεθεί για τη φρέσκια προσέγγισή τους. Τι θα γινόταν όμως αν υπήρχε κάποιος που έκανε κάτι παρόμοιο πριν από 250 χρόνια; «Αυτό είναι που βρίσκω εξαιρετικό στην έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου που είναι αφιερωμένη στην Angelica Kauffman, μια ζωγράφο που αψήφησε όλες τις πιθανότητες για να ανέλθει στην κορυφή του κόσμου της τέχνης, σε μια κοινωνία ακόμη πιο ανδροκρατούμενη από τη δική μας σήμερα» γράφει η Katy Hessel στην Guardian.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους αυτή η ελβετικής καταγωγής ζωγράφος του 18ου αιώνα ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη, από τη σχολαστική πινελιά της μέχρι τις εκθαμβωτικές απεικονίσεις των πτυχών, των νημάτων και των υφασμάτων. Αλλά η Kauffman ήταν επίσης μια σπουδαία αφηγήτρια ιστοριών.

Δείτε ένα βίντεο με το έργο της Angelica Kauffmann 

Πάρτε την Κλεοπάτρα, βασίλισσα της Αιγύπτου τον πρώτο αιώνα π.Χ

Όπως και οι νεοκλασικοί σύγχρονοί της, η Kauffman αναβίωσε τον αρχαίο κόσμο και τους πρωταγωνιστές του, πραγματικούς και φανταστικούς, μέσα από τη ζωγραφική – αλλά, σε αντίθεση με αυτούς, εργάστηκε από μια οπτική γωνία που συμπαθούσε τους γυναικείους χαρακτήρες. Τέτοιες απόψεις είναι σχεδόν ανήκουστες στην ιστορία, η οποία έβλεπε τις γυναίκες να απεικονίζονται περισσότερο ως σεξουαλικά αντικείμενα παρά ως ανθρώπινα όντα.

Πάρτε την Κλεοπάτρα, βασίλισσα της Αιγύπτου τον πρώτο αιώνα π.Χ. Φημισμένη για την ταραχώδη ερωτική της ζωή, απεικονίζεται συνήθως να αυτοκτονεί, αφού ανακάλυψε ότι ο Μάρκος Αντώνιος είναι νεκρός. Σχεδόν πάντα, η Κλεοπάτρα απεικονίζεται ως όμορφη και, για κάποιο λόγο, γυμνή. Η Kauffman, ωστόσο, ακολούθησε μια διαφορετική οδό, παρουσιάζοντας τη βασίλισσα ως πένθιμη χήρα, ντυμένη με λευκά ρούχα, που απλώνει προσεκτικά μια γιρλάντα από λουλούδια πάνω από τον τάφο του συζύγου της.

Ή πάρτε την Κίρκη, τη βοτανολόγο που ζούσε μόνη της σε ένα νησί στο οποίο εισέβαλε ο Οδυσσέας και οι άνδρες του. Ο καλλιτέχνης του 19ου αιώνα John Waterhouse την ζωγράφισε με κακό βλέμμα να χύνει το δηλητήριό της, ενώ ο σύγχρονός του John Collier απεικόνισε ένα σαγηνευτικό γυμνό σε ένα δάσος, που περιβάλλεται από μια τίγρη, ενώ μια λεοπάρδαλη αναπαύεται στα πόδια της.

Η Kauffman έδειξε πώς οι γυναίκες βρήκαν τρόπους να μελετούν το γυμνό σώμα – μια βασική εκπαίδευση που απαιτείται για κάθε καλλιτέχνη

Ένα σπάνιο θέαμα. Η Κλεοπάτρα απεικονίζεται με τα ρούχα της, από την Angelica Kauffman. Φωτογραφία: Burghley House Collection

Η ντυμένη Κίρκη

Ωστόσο, η Kauffman την απεικόνιζε – περισσότερες από μία φορές – πλήρως ντυμένη, σε ισότιμο επίπεδο, σε συνομιλία ή ακόμη και σε διαπραγμάτευση με τον Οδυσσέα. Η απεικόνισή της μοιάζει επίσης πιο πιστή στο κείμενο-πηγή του ποιητή Ησίοδου, αν σκεφτεί κανείς ότι η Κίρκη καθοδηγούσε και περιέθαλπε τον Οδυσσέα.

Προωθώντας αυτές τις ιστορίες περαιτέρω, η Kauffman άρχισε να εισέρχεται η ίδια στο έργο. Το έργο Self-Portrait of the Artist Hesitating Between the Arts of Music and Painting, από το 1794, είναι μια αναφορά σε μια αρχαία παραβολή στην οποία ο Ηρακλής επιλέγει ανάμεσα στην αρετή και την τόλμη.

Αλλά σε αντίθεση με εκείνον, η Kauffman επιλέγει μεταξύ των δύο δρόμων της καριέρας της. Ως παιδί, ήταν ένα μουσικό θαύμα, αλλά, όπως αποδεικνύει η ύπαρξη αυτού του έργου, επέλεξε το δεύτερο. Οι τρεις εκδοχές του εαυτού της – μουσικός στα αριστερά, καλλιτέχνης στα δεξιά, αμφιταλαντευόμενη φιγούρα στη μέση – παραπέμπουν επίσης στις τρεις Χάριτες. Ίσως με αυτόν τον τρόπο η Kauffman θέλει να πει ότι οι γυναίκες, οι οποίες γενικά έχουν περιοριστεί στο ρόλο των μουσών, μπορούν να είναι φιλόδοξες, ταλαντούχες και ιδιαίτερα ευφυείς.

Όχι ως φυσική παρουσία αλλά ως πορτραίτα στον τοίχο

Η Kauffman απαιτούσε τιμές εφάμιλλες των ανδρών συγχρόνων της, ήταν η μία από τις δύο γυναίκες ιδρυτικά μέλη της Βασιλικής Ακαδημίας (η άλλη ήταν η Mary Moser) και ήταν αρκετά έξυπνη ώστε να γίνει φίλη με τους πιο αναγνωρισμένους επιστήμονες και καλλιτέχνες της εποχής, τους οποίους απαθανάτισε στον πίνακα. Γνώριζε όμως πολύ καλά τους περιορισμούς που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες.

Ένας επίσημος πίνακας του Johan Zoffany με τους ιδρυτές της Βασιλικής Ακαδημίας δείχνει τις Kauffman και Moser ελάχιστα παρούσες – εμφανίζονται ως πορτρέτα στον τοίχο της αίθουσας ζωγραφικής, υποδηλώνοντας τον αποκλεισμό τους λόγω φύλου.

Όμως η Kauffman έδειξε πώς οι γυναίκες βρήκαν τρόπους να μελετούν το γυμνό σώμα – μια βασική εκπαίδευση που απαιτείται για κάθε καλλιτέχνη. Σε έναν πίνακά της, τοποθετημένο στην είσοδο της Βασιλικής Ακαδημίας, μια νεαρή καλλιτέχνιδα σχεδιάζει σχολαστικά τον κορμό του Belvedere, ένα μυώδες θραύσμα μαρμάρου που ανακαλύφθηκε στη Ρώμη. Δείχνει πόσο πιο σκληρά έπρεπε να δουλεύουν οι γυναίκες του 18ου αιώνα.

Ένας κριτικός αποκάλεσε την έκθεση Kauffman «υπερβολικά ευγενική».

«Αυτό φαίνεται πολύ υποτιμητικό. Για μένα, αυτή η έκθεση -όπως και τα βιβλία των Μίλερ και Χέινς- έχει να κάνει με την επανεξέταση αρχαίων ιστοριών, την ενίσχυση της γυναικείας οπτικής γωνίας και την προσφορά μιας πιο διαφοροποιημένης κατανόησής τους τόσο στη μυθοπλασία όσο και στην πραγματικότητα» καταλήγει η Katy Hessel στην Guardian.

*Η Angelica Kauffman παρουσιάζεται στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου μέχρι τις 30 Ιουνίου.

*Με στοιχεία από theguardian.com