Η εποχή που ο κόσμος άλλαξε – Στο Παρίσι των αρχών του 20ου αιώνα τα πάντα επιτρέπονταν

Σπάνια στην ιστορία μπορεί κανείς να εντοπίσει μια εποχή και έναν τόπο όπου ο κόσμος άλλαξε –κυριολεκτικά. Μια από αυτές ήταν το Παρίσι τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, όταν η πόλη γνώρισε μια επανάσταση όχι μόνο στον πολιτισμό και την καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και στη βιομηχανία και την κινητικότητα.

Η έκθεση «Μοντέρνο Παρίσι: 1905-1925», η οποία μπορεί να δει κανείς στο μουσείο Petit Palais έως τις 14 Απριλίου, αντικατοπτρίζει αυτή την κρίσιμη περίοδο.

«Ο πολιτισμός, αλλά και όλες οι άλλες πτυχές της ζωής, υπέστησαν τεράστιες αλλαγές κατά τη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών, οι οποίες σημειώθηκαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα και ήταν ιδιαίτερα εμφανείς στο Παρίσι», εξηγεί η Juliette Singer, μία από τις επιμελήτριες του μουσείου, η οποία πέρασε τρία χρόνια κάνοντας έρευνα για την προετοιμασία της έκθεσης.

Τα roaring 20s

Αν και η εικαστική τέχνη έχει σημαντικό βάρος – υπάρχουν πίνακες του Πικάσο, του Σαγκάλ, του Ρουσσώ, φωτογραφίες του Μαν Ρέι, σχέδια του Ζαν Κοκτώ και ένα γλυπτό πολικής αρκούδας του Φρανσουά Πομπόν – δεν είναι σε καμία περίπτωση ο μοναδικός πρωταγωνιστής.

Στις αίθουσες του Petit Palais υπάρχουν φορέματα, αεροπλάνα, αυτοκίνητα, ρολόγια και κοσμήματα. Αλλά και η φρίκη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου εκπροσωπείται, διότι το παράδοξο είναι ότι αυτή η δημιουργική και τεχνολογική έκρηξη -που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωπότητα σκέφτεται, ζει και ταξιδεύει- οδήγησε στην πρώτη μεγάλη καταστροφή του 20ού αιώνα, η οποία, όπως επισήμανε ο συγγραφέας Geoff Dyer στο δοκίμιό του για τη μάχη του Σομ, προανήγγειλε όλες τις άλλες καταστροφές της εποχής μας.

«Τα οχήματα που κινούνται από ζώα έδωσαν τη θέση τους στα αυτοκίνητα, το αστικό τοπίο μεταμορφώθηκε με τη δημιουργία του μετρό, τα αεροπλάνα διέσχισαν τη Μάγχη, τα υπερωκεάνια συνέδεσαν τις ηπείρους, το πρώτο ραδιόφωνο της Γαλλίας εγκαταστάθηκε στον Πύργο του Άιφελ το 1922», συνεχίζει η Juliette Singer σε συνέντευξη που της έστειλε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.

«Ο πολιτισμός, αλλά και όλες οι άλλες πτυχές της ζωής, υπέστησαν τεράστιες αλλαγές κατά τη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών, οι οποίες σημειώθηκαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα και ήταν ιδιαίτερα εμφανείς στο Παρίσι»

Noire et blanche, Kiki de Montparnasse», 1926 Φωτογραφία του Man Ray / Public Domain

Μια κοινωνική και καλλιτεχνική επανάσταση

«Τα όρια διευρύνονταν συνεχώς, αλλά αυτή η πρόοδος είχε και την αρνητική της πλευρά. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τα αεροπλάνα έγιναν θανατηφόρα όπλα, εκτοξεύοντας βόμβες και οβίδες. Αναπτύχθηκαν επίσης η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, μεταμορφώνοντας ριζικά τη σχέση μας με τον κόσμο.

»Αυτή η έκθεση είναι μάρτυρας όλων αυτών των αλλαγών, οι οποίες όχι μόνο έθρεψαν τους καλλιτέχνες, αλλά και άλλαξαν την καθημερινή ζωή: οι γυναίκες χειραφετήθηκαν, οι άνθρωποι ταξίδευαν περισσότερο και τα άκαμπτα κοινωνικά έθιμα χαλάρωσαν».

Η έκθεση δεν κάνει καμία αναφορά στο παρόν, αλλά είναι δύσκολο να τη δει κανείς χωρίς να αναρωτηθεί πού θα μας οδηγήσουν όλες οι αλλαγές που βιώνουμε σήμερα, όπως η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, και αν θα είμαστε πλέον οι ασυνείδητοι πρωταγωνιστές μιας παρόμοιας επανάστασης.

Τεράστια μεταμόρφωση σε όλες τις πτυχές της ζωής

Σε ένα όμορφο βιβλίο για τον πατέρα του, ο σκηνοθέτης Ζαν Ρενουάρ εξηγεί ότι ο πατέρας του, ο ζωγράφος Πιερ-Ογκίστ Ρενουάρ, γεννήθηκε το 1841, όταν είχε ήδη συλληφθεί ένας μεγάλος αριθμός εφευρέσεων που επρόκειτο να αλλάξουν τον κόσμο. Εκείνη την εποχή, ωστόσο, κανείς δεν ήταν σε θέση να προβλέψει πόσο εκτεταμένες θα ήταν – η ατμομηχανή και τα πρώτα αερόστατα δημιουργήθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα.

Ο Jean Renoir γράφει στο βιβλίο του Renoir, ο πατέρας μου: «Η ύπαιθρος είχε αρχίσει να αδειάζει προς τις πόλεις. Οι εργάτες δούλευαν στα εργοστάσια. Τα λαχανικά που καταναλώνονταν στο Παρίσι προέρχονταν από το νότο, ακόμη και από την Αλγερία. Είχαμε ένα αυτοκίνητο. Ο Ρενουάρ είχε τηλέφωνο. Οι δρόμοι ήταν ασφαλτοστρωμένοι. Το σπίτι μας είχε θέρμανση, ζεστό και κρύο νερό, φυσικό αέριο, ηλεκτρικό ρεύμα, μπάνιο». Αυτή την τεράστια μεταμόρφωση, σε όλες τις πτυχές της ζωής, καλύπτει το Petit Palais.

«Ήταν μια εποχή που χαρακτηρίστηκε από τεράστια ελευθερία», λέει η Juliette Singer. «Συνέπεσε με την ανακήρυξη του νόμου του 1905 που διαχώριζε την Εκκλησία από το κράτος στη Γαλλία»

Χρυσή εποχή της δημιουργικότητας

Η έκθεση δείχνει την απίστευτη ελευθερία της έκφρασης που επιτεύχθηκε σε εκείνη τη χρυσή εποχή της δημιουργικότητας. Όμως είναι αδύνατο να μην σκεφτεί κανείς τον κατακλυσμό που επρόκειτο να εξαπολυθεί την ίδια χρονική περίοδο, και σε μια ατμόσφαιρα απόλυτης ελευθερίας, στην οποία διάφορες καλλιτεχνικές ιδιοφυΐες άλλαξαν τον τρόπο σκέψης μας για τον κόσμο.

Η δεκαετία του 1920 ήταν επίσης η δεκαετία που είδε την άνοδο του φασισμού: Ο Μουσολίνι ανέβηκε στην εξουσία το 1922 και ο Χίτλερ, επικεφαλής του ναζιστικού κόμματος, πραγματοποίησε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα το 1923.

«Ήταν μια εποχή που χαρακτηρίστηκε από τεράστια ελευθερία», λέει η Juliette Singer. «Συνέπεσε με την ανακήρυξη του νόμου του 1905 που διαχώριζε την Εκκλησία από το κράτος στη Γαλλία. Αυτή η κοσμικότητα ήταν πηγή ελευθερίας για καλλιτέχνες όπως ο Soutine, ένας Εβραίος από τη Λευκορωσία, όπου απαγορευόταν κάθε αναπαράσταση. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι Ηνωμένες Πολιτείες διέπονταν από νόμους περί διαχωρισμού και, το 1917, η Joséphine Baker – έφηβη ακόμη εκείνη την εποχή – διέφυγε από ρατσιστικές επιθέσεις στο Σεντ Λούις, όπου σημειώθηκε ένα πραγματικό λουτρό αίματος».

«Η Μπέικερ θαμπώθηκε από την ελευθερία που ανακάλυψε στο Παρίσι, όπου δεν υπήρχαν διαχωριστικοί νόμοι και μπορούσε να πιει έναν καφέ σε οποιοδήποτε κατάστημα και να της συμπεριφέρονται όπως σε όλους τους άλλους»

Τα πάντα επιτρέπονταν

«Σε πλήρη αντίθεση, το Παρίσι φαινόταν σαν μια πόλη «φωτός και ελευθερίας», για να δανειστώ μια φράση του Marc Chagall. Ο André Warnod, στο Berceaux de la jeune peinture, περιέγραψε το Παρίσι ως έναν παράδεισο ελευθερίας, όπου ο καθένας, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών, μπορούσε να ζήσει όπως ήθελε.

»Από το 1920, πολλοί Αμερικανοί κατέφυγαν στο Παρίσι για να γλιτώσουν από την ποτοαπαγόρευση. Όπως έλεγε τότε ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, «το Παρίσι είναι ένα πάρτι»… Τα πάντα επιτρέπονταν»» συνεχίζει η Juliette Singer.

Το 2022, η Ζοζεφίν Μπέικερ έγινε η έκτη γυναίκα που θάφτηκε στο Πάνθεον – την υψηλότερη μεταθανάτια τιμή που της απονέμει η Γαλλική Δημοκρατία. Κατέχει μια πολύ σημαντική θέση στην έκθεση.

Τη βλέπουμε να χορεύει σε μερικές τρομερά διασκεδαστικές και υποβλητικές εικόνες μιας εποχής κατά την οποία έσπασαν πολλά εμπόδια. Καλεί επίσης τα Μπαλέτα Suédois, τα οποία, μεταξύ 1920 και 1925, «έσπρωχναν πάντα τα όρια της δημιουργίας λίγο παραπέρα συνδυάζοντας διαφορετικούς κλάδους, όπως η ζωγραφική, η μουσική και ο χορός», σύμφωνα με ένα κείμενο της δοκιμιογράφου Berenice Geoffroy Schneiter που αναπαράγεται στον κατάλογο της έκθεσης.

Δεν υπήρχαν διαχωριστικοί νόμοι

Για πέντε σεζόν, τα μπαλέτα αυτά προκάλεσαν πραγματική αίσθηση στο θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων στο Παρίσι και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

Ο Αμερικανός καλλιτέχνης, ο οποίος υιοθέτησε τη γαλλική υπηκοότητα το 1937 και συμμετείχε στην Αντίσταση κατά της ναζιστικής κατοχής, συμβολίζει το καλύτερο μιας προοδευτικής εποχής. Κατάφερε να αγωνιστεί κατά του ρατσισμού – ένα μήνυμα που, για άλλη μια φορά, επεκτείνεται στο παρόν, όπου τα ακροδεξιά κόμματα καταλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερο χώρο σε πολλές χώρες.

«Η Μπέικερ θαμπώθηκε από την ελευθερία που ανακάλυψε στο Παρίσι, όπου δεν υπήρχαν διαχωριστικοί νόμοι και μπορούσε να πιει έναν καφέ σε οποιοδήποτε κατάστημα και να της συμπεριφέρονται όπως σε όλους τους άλλους», εξηγεί η Juliette Singer.

«Τη νύχτα άλλαζε τα θεατρικά της κοστούμια με φορέματα υψηλής ραπτικής και έκανε όνομα στο Παρίσι με το χιούμορ και το πνεύμα της. Αυτή η κοινωνία την υποδέχτηκε με ανοιχτές αγκάλες και έγινε η πιο ακριβοπληρωμένη καλλιτέχνιδα της εποχής της, αφήνοντας το στίγμα της ως ερμηνεύτρια του μιούζικ χολ, τραγουδίστρια και ηθοποιός του κινηματογράφου. Η αγάπη της για το Παρίσι και η ελευθερία που βρήκε μου φάνηκε εμβληματική του πνεύματος του σύγχρονου Παρισιού, όπου ένα 17χρονο πολυφυλετικό κορίτσι που γεννήθηκε σε μια παραγκούπολη μπόρεσε να διαγράψει μια εξαιρετική καριέρα σε ένα πλαίσιο όπου όλα έμοιαζαν δυνατά… μέχρι την κρίση του 1929 και στη συνέχεια τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο».

*Με στοιχεία από elpais.com