«Ένστολοι στην Ελλάδα 1944-2024: Μια κοινωνική ιστορία», ένα συνέδριο που επιχειρεί να «σπάσει» τα στεγανά

Η ιστορία των ένστολων στην Ελλάδα και δη την περίοδο του εμφυλίου και μέχρι τη Μεταπολίτευση είναι ένα πεδίο που δύσκολα αγγίζει ένα συνέδριο. Αυτή τη φορά ωστόσο η προσπάθεια που κάνει το τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ και το Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά, με το συνέδριο «Ένστολοι στην Ελλάδα 1944-2024: Μια κοινωνική ιστορία», «σπάει» τα στεγανά.

Το συνέδριο ξεκίνησε την Πέμπτη και ολοκληρώνεται την Παρασκευή με σειρά ομιλητών που υπόσχονται και αγγίζουν δύσκολα θέματα, επιδιώκοντας την αντικειμενική προσέγγιση των γεγονότων και την τοποθέτηση του ρόλου των ενστόλων, Σωμάτων Ασφαλείας και Ενόπλων Δυνάμεων στην κοινωνία σε δύσκολες εποχές.

Το συνέδριο άνοιξε ο Γεράσιμος Σιάσος, καθηγητής Ιατρικής Σχολής και Πρύτανης του ΕΚΠΑ, με τις απαραίτητες ευχαριστίες προς τους συμμετέχοντες για την επίπονη και δύσκολη εργασία τους.

Στιγμιότυπο από το πρώτο πάνελ

Το καθήκον

Στο καθήκον των ένστολων να υπερασπίζονται την εδαφική κυριαρχία της χώρας, τη δημόσια τάξη και την ελευθερία, αναφέρθηκε από την πλευρά του στο χαιρετισμό του ο Μιχαήλ Σφακιανάκης, Καθηγητής Τμήμα Οργάνωσης και διοίκησης Επιχειρήσεων, πρύτανης του Πανεπιστημίου Πειραιά. Υπογράμμισε το κοινωνικό έργο των ένστολων, με παράδειγμα τις πλημμύρες στη Θεσσαλία ενώ στάθηκε στις διαρκώς νέες προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν.

Το μονοπώλιο της βίας

Δύο διαφορετικούς θεσμούς με διαφορετική αποστολή χαρακτήρισε τα Σώματα Ασφαλείας και τις Ένοπλες Δυνάμεις η Κατερίνα Μπότσιου, καθηγήτρια κοσμήτορας της σχολής Οικονομικών, Επιχειρηματικών και Διεθνών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πειραιά, τονίζοντας ωστόσο ότι έχουν κοινό παρονομαστή «τα μέλη τους υπηρετούν την πατρίδα συνεισφέροντας στο «κοινό ταμείο» αν χρειαστεί τη ζωή τους, το πολυτιμότερο αγαθό για κάθε άνθρωπο. Εκπαιδεύονται για αυτό το διακύβευμα που είναι πολύ υψηλότερο από το να χάνεις εκλογές ή χρήματα ή να θέτεις σε κίνδυνο τις ιδέες σου».

Σύμφωνα με την Μπότσιου ένα στοιχείο που «δημιουργεί φωτοσκίαση μεταξύ ενστόλων και κοινωνίας είναι ότι εκείνοι έχουν το μονοπώλιο της βίας. Η Ελλάδα το ένιωσε ιδιαίτερα μετά το 1945, οπότε η εμπειρία της κατοχής, η απαγορευτικότητα του πολέμου και η πολιτική συμμετοχή πολλών συνειδητοποιημένων και μορφωμένων νέων, οδήγησε σε ολοένα μικρότερη ανοχή απέναντι στην κρατική βία ή καταπίεση. Μετά τη Μεταπολίτευση, οξύνθηκαν ακόμα περισσότερο τα αντανακλαστικά απέναντι στην υπέρμετρη κρατική βία». Για να καταλήξει λέγοντας ότι ««ο ελέφαντας στο δωμάτιο» παραμένει ο εμφύλιος».

Τα κόμματα

Για την ειδική σχέση των Σωμάτων Ασφαλείας αλλά και των Ενόπλων Δυνάμεων με την εξουσία μίλησε ο Χαράλαμπος Χρυσανθάκης, καθηγητής, πρόεδρος Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ, σημειώνοντας ότι ειδικά στις Ένοπλες Δυνάμεις απαγορεύεται η έκφραση υπέρ ή κατά πολιτικών κομμάτων.

Δεν αποδομεί δεν καθαγιάζει

Ως μία προσπάθεια που δεν αποδομεί και δεν επιχειρεί να καθαγιάσει κανένα, αλλά χρησιμοποιεί τον επίπονο δημόσιο διάλογο, χαρακτήρισε το συνέδριο ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, Καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστολής και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ. Ενώ παρατήρησε ότι πλέον βλέπουμε πολύ λιγότερους ένστολους στους δρόμους από ότι 50 χρόνια πριν…

Στη σκιά του πολέμου και του εμφυλίου

Η πρώτη συνεδρία είχε θέμα «Στη σκιά του πολέμου και του εμφυλίου. Αδράνειες και Δυναμικές».

Με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη, διδάσκοντα ΕΑΠ, να αναλύει το ρόλο των Σωμάτων Ασφαλείας στην περίοδο της Κατοχής. Αναφέρθηκε στη συνεργασία των Σωμάτων Ασφαλείας με τις δυνάμεις των κατακτητών, στο γεγονός ότι ήταν αυτοί που παρέδωσαν στους ναζί τους «εσωτερικούς εχθρούς» δηλαδή τους κομμουνιστές και συμμετείχαν στη διάλυση αντιστασιακών κινημάτων από τους ναζί, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες. Τόνισε δε ότι τα Σώματα Ασφαλείας μετατράπηκαν από τον Αναστάσιο Ταβουλάρη σε όργανα των κατακτητών, υπενθυμίζοντας ότι ο πρώτος νεκρός αντιστασιακός από πυρά ελλήνων χωροφυλάκων σε διαδηλώσεις κατά των κατακτητών το 1943 και ενάντια στην επιστράτευση εργατών από τη ναζιστική Γερμανία, ήταν ο Διονύσης Δημακόπουλος οργανωμένος στο ΕΑΜ. Ο Δημακόπουλος όπως είπε γλίτωσε από τον πόλεμο στην Αλβανία για να πέσει νεκρός από πυρά έλληνα χωροφύλακα στην Αθήνα.

Τα στρατοδικεία

«Στρατός, στρατοδίκες, στρατιώτες μια συμβολή στην στη λειτουργία των Έκτακτων Στρατοδικείων την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου» ήταν ο τίτλος της ομιλίας της Δόμνας Κόφφα, διδάκτορος Πολιτικής Επιστήμης του ΑΠΘ. Η Κόφφα αναφέρθηκε στα 24 έκτακτα στρατοδικεία που λειτούργησαν την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, από τις αίθουσες των οποίων πέρασαν τουλάχιστον 55.291 άνθρωποι, αντιμετωπίζοντας όλο το φάσμα των κατηγοριών.

Στιγμιότυπο από το δεύτερο πάνελ

Σημείωσε δε ότι μέσω των έκτακτων στρατοδικείων επιχειρείτο «η ποινικοποίηση της ευρύτερης πολεμικής σύγκρουσης, η δράση του Δημοκρατικού Στρατού και του ΚΚΕ, οι όροι ύπαρξης του, η διαδικασία συγκρότησης του, η πολιτική του στήριξη του και η κάλυη των αναγκών του, δραστηριότητες που περιελάμβαναν ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων». Μίλησε για τις εκκαθαρίσεις στο στρατό με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τις δίκες 280 φαντάρων το ’46 και το ’47 της 41ης και 42ης Ταξιαρχίας του Β’ Σώματος Στρατού που έδρευαν σε Τρίκαλα, Λάρισα και Βόλο.

Όπως επισήμανε η Κόφφα «στα έκτακτα στρατοδικεία υπήρχαν και ατομικές υποθέσεις που εκδικάστηκαν χωρίς να διασαφηνίζεται με ακρίβεια αν επρόκειτο για αριστερούς φαντάρους που κατά κάποιο τρόπο εγκλωβίστηκαν στον εθνικό στρατό, ή για την ανάπτυξη μίας τακτικής επιβίωσης, διαφαίνεται πως αρκετοί φαντάροι αριστερών φρονημάτων δεν επιθυμούσαν να πολεμήσουν εναντίον των ανταρτών και προσπάθησαν να πείσουν προς αυτή την κατεύθυνση τους συναδέλφους τους».

Τόνισε ακόμα ότι «από τα μέχρι στιγμής πορίσματα της αρχειακής έρευνας φαίνεται ότι ένα ικανό τμήμα των στρατιωτών του Κυβερνητικού Στρατού, δεν συνομολογούσε με ιδιαίτερη ζέση στον «εθνοσωτήριο αγώνα» κατά του «συμμοριτισμού»».

Ο Ι.Δ.Ε.Α.

Για τον Ι.Δ.Ε.Α. μίλησε ο Δημήτρης Παπαδιαμάντης, διδάκτωρ ιστορίας ΕΚΠΑ. Μιλώντας για τον Ιερό Δεσμό Ελλήνων Αξιωματικών, ο Παπαδιαμάντης τον χαρακτήρισε ως τη «μαζικότερη οργάνωση στελεχών στον Ελληνικό Στρατό. Όπως είπε ο Ι.Δ.Ε.Α. «εξαρχής στρέφεται κατά της λύσης της δικτατορίας. Πρώτιστος στόχος είναι η στεγανοποίηση του στρατού από οποιαδήποτε αριστερή επιρροή και γενικότερα μία συστηματική εκστρατεία αποδυνάμωσης του ΚΚΕ». Όπως επεσήμανε στελέχη του Ι.Δ.Ε.Α «φροντίζουν για τον ανεφοδιασμό παρακρατικών ομάδων στην ύπαιθρο που ασκούν τρομοκρατία εις βάρος των προσκείμενων στο ΕΑΜ πολιτών. Όλα αυτά χωρίς πολιτική κάλυψη όλες οι κυβερνήσεις του 1945 θεωρούνται από τον ΙΔΕΑ σχεδόν προδοτικές μέχρι την νίκη του Λαϊκού Κόμματος το 1946. ΙΔΕΑτες φροντίζουν να πλαισιώσουν τον νέο υπουργό στρατιωτικών και να υλοποιήσουν τους σχεδιασμούς εντεινόμενης βίας απέναντι στην Αριστερά και το κυριότερο της «ορθής» στελέχωσης του στρατεύματος». Με πολλά στελέχη όπως επεσήμανε των Ταγμάτων Ασφαλείας να αθωώνονται από τα αρμόδια πειθαρχικά όργανα και να «γίνονται ασμένως δεκτοί στις τάξεις του Ελληνικού Στρατού και φυσικά στις γραμμές του ΙΔΕΑ».

Μετεμφυλιακή μετάβαση

Η δεύτερη συνεδρία αφορούσε την μετεμφυλιακή μετάβαση σε Ένοπλες Δυνάμεις και Σώματα Ασφαλείας.

Ο Χρήστος Αληπράντης, (μεταδιδακτορικός ερευνητής, Αμερικάνικο Κολλέγιο Θεσσαλονίκης ΤΠΕΔΔ – ΕΚΠΑ Αναπληρωτής Καθηγητής) αναφέρθηκε στην εκπαίδευση και τις ξένες επιρροές στα Σώματα Ασφαλείας. Μίλησε για τη Σχολή Εθνικής Ασφάλειας και την εκπαίδευση στον αντικομμουνισμό, την κατασκοπεία, την ανάκριση και τη βία, αλλά και τον έλεγχο των μειονοτήτων. Υπογραμμίζοντας ότι τη σχολή στελέχωναν και άνθρωποι από τις ΗΠΑ.

Ο Παναγιώτης Δελής (διδάκτωρ Πανεπιστήμιο Simon Fraser, Επιστημονικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Ελληνικής Πολιτικής, ΕΚΠΑ) αναφέρθηκε στις όψεις κοινωνικής κινητικότητας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα εστιάζοντας στην χωροφυλακή και αναφερόμενος στις ανθρωπογεωγραφίες.

Στιγμιότυπο από το τρίτο πάνελ

Ο Κωνσταντίνος Στράτος, χρησιμοποίησε το παράδειγμα της ταινίας «η Αλίκη στο Ναυτικό», για να περιγράψει την εικόνα που ήθελαν να περάσουν και μέσω του κινηματογράφου. Με εκτενή αναφορά στη διαμόρφωση του σώματος των αξιωματικών του μεταπολεμικού ελληνικού Ναυτικού την περίοδο 1952-1967. Χαρακτήρισε δε το Ναυτικό ως την «αριστοκρατία» των Ενόπλων Δυνάμεων.

Ένστολοι και Πολιτικό Σύστημα

Η Τρίτη συνεδρία με τίτλο Ένστολοι και Πολιτικό Σύστημα, μία αμφίδρομη σχέση, ξεκίνησε με τοποθέτηση της Έφης Λαμπροπούλου (καθηγήτριας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο), η οποία στάθηκε στην Ελληνική Αστυνομία και το πέρασμα της από την κουλτούρα της σύγκρουσης στην κουλτούρα της συναίνεσης. Αναφέρθηκε δε σε στοιχεία δημοσκοπήσεων του 2001 που έδειχναν ιδιαίτερα ψηλά την αποδοχή της αστυνομίας από τους πολίτες. Σημείωσε ωστόσο ότι αστυνομική βία στην Ελλάδα υπάρχει, η χώρα έχει καταδικαστεί για αυτό και οφείλεται μεταξύ άλλων στην ανεπαρκή εκπαίδευση, στο άγχος, στην έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα σε χαμηλόβαθμους και υψηλόβαθμους αξιωματικούς.

Τέλος ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, υπεύθυνος ιστορικών αρχείων στο Μουσείο Μπενάκη, μίλησε για τον πολιτικό πόλεμο από το 1944-1990 και το ρόλο των ένστολων στην καταστολή και τη διαπαιδαγώγηση. Αναφέρθηκε επίσης στην αυξανόμενη αίγλη του Στρατού στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης που παρατηρείται. Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή υπενθύμισε ότι οι εκλογές του ’58 στη Μακεδονία έγιναν σε κλίμα φόβου, με το στρατό να κάνει ασκήσεις με πραγματικά πυρά το Σάββατο πριν τις εκλογές, σπέρνοντας το φόβο στα χωριά. Φτάνοντας στην κρίση των Ιμίων το 1996 επεσήμανε ότι τότε υπήρξε απογοήτευση και τραύμα και μία συζήτηση αν τελικά ο πόλεμος είναι δουλειά των στρατιωτικών ή των πολιτικών.

Επεσήμανε τέλος την πάγια πεποίθηση ότι σε φυσικές καταστροφές εκεί όπου ο οι πολιτικές υπηρεσίες αποτυγχάνουν οι πολίτες αναζητούν τη βοήθεια του Στρατού, που θεωρείται ως η μόνη λύση.

Κοινή διαπίστωση της πλειοψηφία των ομιλητών ήταν η ανάγκη να ανοίξουν τα αρχεία του Στρατού και της Αστυνομίας ώστε να καταστεί δυνατή και ευκολότερη η έρευνα.