Ιωάννης Μεταξάς: Το πανελλήνιο αίσθημα

Διάλογο μού ζητά ο νέος — δεν θα του αρνηθώ, λοιπόν, κάποια απάντηση. Ανήκει, λέει, στην μερίδα εκείνων που θεώρησαν και θεωρούν σφάλμα από μέρους μου «την επάνοδό σας στην δημοσιογραφία μετά την 21 Απριλίου 1967». Να του απαντήσω, πρώτα, επί του προκειμένου: Παραιτήθηκα επί δύο ολόκληρα χρόνια από την δημοσιογραφία —κατά το διάστημα αυτό— και ουδείς σκοτίστηκε, ουδείς φούρνος εχάλασε. Ο δε φέρελπις νέος επιστολογράφος μου με έγραψε, βεβαίως, στα παλιά του υποδήματα και κύτταξε την δουλειά του. Όπως και πλείστοι άλλοι.

Ύστερα από την άρση της λογοκρισίας, ωστόσο, θεώρησα χρέος μου να επανέλθω στην ενεργό δημοσιογραφία, κρίνοντας τούτο πολύ χρησιμότερο και εντιμότερο από ένα τελείως άσκοπο και άχρηστο χαρακίρι. Τι θα μου έλεγες, νέε μου, αν αυτοκτονούσα επαγγελματικά;

— Μπράβο, Κολονέλλο!

«ΤΑ ΝΕΑ», 2.11.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ίσως, όμως, ούτε αυτό δεν θα το έλεγες, γιατί θα κύτταζες την δουλειά σου, όπως την κυττάνε τόσοι άλλοι, που λένε τα ίδια με σένα, βρίσκοντας εύκολο στόχο μόνο τον χρονογράφο. Οι άλλοι στόχοι είναι δύσκολοι.

Και τώρα στο προκείμενο: Ο λόγος για τον οποίον, λέει, αποφάσισε ο νέος να μου γράψη είναι οι παρατηρήσεις που διατύπωσα τις προάλλες για τον Ιωάννη Μεταξά και το περίφημο ΟΧΙ: «Πώς φθάσατε στο σημείο, κ. Ψαθά, να θεωρήσετε εξιλεωμένο το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και τοποθετήσατε ψηλά, πανύψηλα, τον δικτάτορα Μεταξά; Το ΟΧΙ το είπε ο λαός, όχι ο Μεταξάς. Γιατί εσείς να του δίνετε συγχωροχάρτι;»

«ΤΑ ΝΕΑ», 2.11.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν ετοποθέτησα εγώ, νέε μου, ψηλά, πανύψηλα, τον Ιωάννη Μεταξά. Τον ετοποθέτησαν τα ιστορικά γεγονότα, μέσα στην ορμή των οποίων, την κρίσιμη ώρα του Έθνους, ο δικτάτορας της εποχής βρέθηκε να εκφράζη ολόσωστα και γνήσια το πανελλήνιο αίσθημα. Ο σαρκαστής Καφαντάρης είχε πη τότε το φαρμακερό εκείνο:

— Είναι εκπληκτικό ότι ο Ιωάννης Μεταξάς είπε το «όχι», διότι είναι ο μόνος Έλλην που θα ημπορούσε να πη και… «ναι»!

Άσχετα όμως μ’ αυτό, το γεγονός είναι ότι το είπε. Όπως έγραψα μάλιστα εγώ, το… «ψιθύρισε», οπότε «το πήραν απ’ το στόμα του οι ένοπλες δυνάμεις και το βροντοφώνησαν στα πέρατα του κόσμου, μετουσιώνοντάς το σε αίμα, δόξα και θυσία».

Ο νέος διάβασε, όπως μου γράφει, την ιστορία της εποχής. Εν τάξει, αλλά δεν έζησε βέβαια την ίδια την εποχή και την ψυχολογία της, όπως την ζήσαμε εμείς. Η φασιστική Ιταλία της 28ης Οκτωβρίου 1940 και ο Μουσσολίνι δεν ήσαν οι μετέπειτα «ξεφτίλες», όπως τους καταντήσαμε. Αποτελούσε η Ιταλία μια δύναμη τρομακτική, που ακόμα κι’ ένας Ελευθέριος Βενιζέλος τόσο πολύ υπολόγιζε παλιότερα —και δικαίως—, ώστε φρόντιζε με το διπλωματικό του δαιμόνιο ν’ αποκαταστήση καλές σχέσεις για να μην την βρη κάποτε αντιμέτωπη η Ελλάδα. Το ότι την φοβόταν ο Ιωάννης Μεταξάς, σαν υπεύθυνος κυβερνήτης της εποχής, δεν είναι παράξενο. Κανείς δεν πίστευε σε μια στοιχειωδώς αποτελεσματική αναμέτρηση. Το θαύμα το έκανε βεβαίως ο λαός. Αλλά την ευκαιρία, την ώθηση, την έδωσε ο κυβερνήτης.

Τι θα έκανε ένας άλλος στην θέση του Μεταξά; Πού το ξέρουμε; Αν με τις κτηνώδεις προκλήσεις των Ιταλών, γενναιότερος από τον δικτάτορα, κήρυττε άκαιρα —πολύ νωρίτερα, εννοώ— την γενική επιστράτευση και προκαλούσε πολύ γρηγορώτερα άμεση την επίθεση του Μουσσολίνι, θα είχαμε το ίδιο αποτέλεσμα;

Δεν το ξέρουμε. Αυτό που ξέρουμε ότι ο Μεταξάς, με την φοβία του, έκανε, ως γνωστόν, κρυφή επιστράτευση με τις μυστικές ατομικές προσκλήσεις. Κι’ έτσι η Ελλάδα βρέθηκε κατά κάποιον τρόπο έτοιμη την κρίσιμη ώρα. Τα από κει και πέρα ανήκουν στον στρατό μας. Έχει, όμως, το μερίδιό του στην δόξα κι’ ο κυβερνήτης της εποχής του θαύματος. Όποιος και να ήταν, που θα φερνόταν έτσι. Έτυχε να είναι ο Μεταξάς. Αφού ενέργησε σωστά, το δικαιούται ιστορικά.

Έγραψα στο χρονογράφημά μου ότι με την δόξα του ’40 εξιλεώθηκε το καθεστώς. Αυτό είναι αλήθεια με την έννοια ότι την κρίσιμη εκείνη ώρα ο λαός μας τα ξέχασε όλα —σίγουρα μόνο εκείνη την περίοδο— και στο πρόσωπο των χτεσινών δικτατόρων του δεν είδε παρά τους αρχηγούς του υπέρτατου αγώνα της πατρίδας. Όσο για τις προηγούμενες αθλιότητες και τις κωμικές απομιμήσεις των ξένων φασισμών, δεν περίμενα βέβαια από τον νέο επιστολογράφο μου να μου τα θυμίση. Επί χρόνια και χρόνια τα γράφω.

Αυτά είχα να πω στον καλό μου νέο επιστολογράφο. Μια και καλή, για πάντα.

*Κείμενο του Δημήτρη Ψαθά, διαπρεπούς δημοσιογράφου, χρονογράφου και θεατρικού συγγραφέα (1907-1979), που έφερε τον τίτλο «Μια και καλή» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Τρίτη 2 Νοεμβρίου 1971.

Ο Δημήτρης Ψαθάς

Ο στρατιωτικός και πολιτικός Ιωάννης Μεταξάς γεννήθηκε στην Ιθάκη στις 12 Απριλίου 1871 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 29 Ιανουαρίου 1941.

Στις 4 Αυγούστου 1936 ο Μεταξάς, τότε πρωθυπουργός της χώρας, κατέλυσε το κοινοβουλευτικό πολίτευμα και εγκαθίδρυσε δικτατορικό καθεστώς, που έμεινε στην ιστορία ως Δικτατορία της 4ης Αυγούστου ή Μεταξική Δικτατορία.