Ζωές στην εξαίρεση

Η προκλητική διατύπωση του Καρλ Σμιτ, ήδη από το 1922, ότι «κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει την εξαίρεση», δηλαδή ότι η πραγματική κυριαρχία ορίζεται από τη δυνατότητα αναστολής του νόμου όταν είμαστε σε «κατάσταση εξαίρεσης», έχει ρίξει βαριά σκιά στη συζήτηση για το κράτος και το δίκαιο τα τελευταία 100 χρόνια. Άλλωστε, πάνω σε μια ερμηνεία του τι περιλαμβάνει η «κατάσταση εξαίρεσης» τα φασιστικά καθεστώτα όχι μόνο δικαιολόγησαν τις έκτακτες νομοθετικές πρωτοβουλίες τους αλλά και νομιμοποίησαν την αναστολή θεμελιωδών συνταγματικών διατάξεων και την άσκηση εξουσίας με τρόπο δικτατορικό.

Στο έργο του Τζόρτζιο Αγκάμπεν, στοχαστή που έχει δουλέψει πάνω στον Σμιτ και τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, η έννοια της εξαίρεσης αποκτά πολύ περισσότερο τον χαρακτήρα μιας συνολικής βιοπολιτικής συνθήκης που χαρακτηρίζει σταδιακά μια νεωτερικότητα που θεωρεί ότι μπορεί να θέτει πληθυσμούς ολόκληρους σε μια κατάσταση εξαίρεσης που όριό της έχει τη μαζική εξόντωση. Αυτό για τον Αγκάμπεν καθιστά το στρατόπεδο συγκέντρωσης σε όλες τις παραλλαγές του, συμπεριλαμβανομένων των στρατοπέδων εξόντωσης, μια παραδειγματική πολιτική μορφή της νεωτερικότητας, ένα πεδίο στο οποίο μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε την πραγματική δυναμική – και βαναυσότητα – της κυριαρχίας.

Το προσφυγικό καμπ ως «κατάσταση εξαίρεσης»

Κρίσιμη διάσταση της τοποθέτησης του Αγκάμπεν είναι ότι υπό την οπτική του στρατοπέδου πρέπει να δούμε και τους χώρους εγκλεισμού που χρησιμοποιούνται για τη «διαχείριση» των προσφυγικών και μεταναστευτικών ορών. Ο πρόσφυγας ή ο «παράτυπος» μετανάστης αντιμετωπίζουν – εν μέσω ενός καταιγισμού διακηρύξεων για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – μια κατάσταση εξαίρεσης, καθώς στην πράξη αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι χωρίς δικαιώματα. Αυτό σημαίνει ότι τα κάθε είδους «καμπ» στα οποία ζουν, λιγότερο ή περισσότερο «κλειστά», χώροι φιλοξενίας αλλά και διαχείρισης τόσο των αιτημάτων ασύλου όσο και των αποφάσεων απέλασης, αποτελούν χώρους «εξαίρεσης». Με αυτή ακριβώς τη χωρική διάσταση της εξαίρεσης και τους διαφορετικούς χώρους όπου συγκροτείται στην πράξη η «κατάσταση εξαίρεσης», ασχολείται η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογική έκδοση με τίτλο «Κατοικώντας την εξαίρεση» που επιμελήθηκαν η αρχιτεκτόνισσα Στελίνα Πορτέση και ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ Στέλιος Σταυρίδης και η οποία πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις futura.

Κείμενα του τόμου γραμμένα από την Ελεονώρα Γκουσιάρη, την Ελένη Μουζάλα, την Ελευθερία Τζίφα δείχνουν καταρχάς πώς αποτυπώνεται η εξαίρεση ως βιωμένη (και κατοικημένη) συνθήκη στους χώρους των διαφόρων δομών για πρόσφυγες, στη Μαλακάσα, στο Σχιστό, στη Θήβα, στη Ριτσώνα, στον Σκαραμαγκά. Εντοπίζουν τη σημασία που έχει η χωροταξική αποκοπή – ενίοτε και η μεγάλη απόσταση – από άλλες δραστηριότητες και τον «γηγενή» πληθυσμό, η συμβολική οριοθέτηση – και η πραγματική περίφραξη – ακριβώς για να καταστεί και «χωρική» η εξαίρεση. Δείχνουν, όμως, και πώς εντός της κατάστασης εξαίρεσης αναπτύσσονται αντιστάσεις, διαμορφώνονται συλλογικές δράσεις και διεκδικήσεις και ξεδιπλώνονται στρατηγικές ατομικής και συλλογικής επινοητικότητας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Επιστρέφοντας στις φωτογραφικές καταγραφές που έχουμε από τα στρατόπεδα εξορίας στη Γυάρο και το Τρίκερι, η Ερνεστίνα Καρυστιναίου-Ευθυμιάτου κάνει την αναγκαία υπόμνηση ότι στη χώρα μας το μετεμφυλιακό «κράτος των εθνικοφρόνων» δοκίμασε διάφορες πρακτικές «εξαίρεσης» στο δικό του σύμπλεγμα στρατοπέδων, ενώ η Στελίνα Πορτέση εντοπίζει ανατριχιαστικές αναλογίες ανάμεσα στη δομή του κολαστηρίου της Μακρονήσου και αυτή της προταθείσας προσφυγικής δομής στη νησίδα Λέβιθα.

Με τη σειρά τους, τα κείμενα του Νικόλα Κοσματόπουλου, του Φοίβου Ντε Μπρίτο-Καράγιωργα, του Χάρη Τσαβδάρογλου, του Eray Cayli και του Faiq Mari δίνουν τη διεθνή διάσταση των πρακτικών εξαίρεσης με παραδείγματα από τον Λίβανο, τη Βραζιλία, την Τουρκία και την Παλαιστίνη, ενώ η Αντιγόνη Γέροντα υπενθυμίζει τη διαρκή αναπαραγωγή της εξαίρεσης και τις αντιστάσεις σε αυτή μέσα στο ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα. Η Χαρά Παγούνη επισημαίνει τον τρόπο που στη διάρκεια της πανδημίας και της αναστολής θεμελιωδών ελευθεριών αναπτύχθηκαν τόσο κοινότητες ενσωμάτωσης και συμμόρφωσης, όσο όμως και συλλογικές πρακτικές αντίστασης. Η Φελίσια Ταστάνη στέκεται σε μια άλλη αναπαραγωγή της κατάστασης εξαίρεσης, αυτή των «ιδρυμάτων πρόνοιας και προστασίας» για παιδιά με αναπηρίες, συμπεριλαμβανομένων των δυσκολιών να προωθηθούν μορφές αποϊδρυματοποίησης.

Αντίσταση μέσα στην εξαίρεση

Ως προς την πλευρά των αντιστάσεων ο Νίκος Κανάβαρης διαλέγει ως πεδίο μελέτης την κατάληψη στέγης για πρόσφυγες στο ξενοδοχείο City Plaza ως παράδειγμα του πώς η αντίσταση στην «κατάσταση εξαίρεσης» των προσφυγικών camp και η έμφαση στη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη διαμορφώνουν πεδία όπου μια εναλλακτική και χειραφετητική κοινωνικότητα αποκτά και τη χωρική μορφή που της αναλογεί τόσο «εντός» όσο και σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο.

Όλα αυτά υπογραμμίζουν ότι η κατάσταση εξαίρεσης δεν αποτελεί απλώς τμήμα μορφών ολοκληρωτισμού που έχουν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί, αλλά δυναμική που και σήμερα διαπερνά τις πρακτικές άσκησης κυριαρχίας, ιδίως όταν ασκούνται επί αυτών που είναι κατά τεκμήριο οι πιο αδύναμοι. Δείχνουν, όμως, ότι η κυριαρχία ποτέ δεν είναι απόλυτη αλλά πάντα αναμετριέται με αντιστάσεις και παράγει αντιστάσεις που μετασχηματίζουν ενίοτε τους χώρους της εξαίρεσης σε χώρους μιας ανταγωνιστικής συλλογικότητας, την προαπεικόνιση ενός κόσμου όπου κανείς δεν υφίσταται καθεστώς εξαίρεσης.

Ετεροτοπίες

Όπως σημειώνουν και συγγραφείς του τόμου, μέσα από τη συνάντηση ανάμεσα στην κυριαρχία και την αντίστασης στους χώρους της εξαίρεσης διαμορφώνεται ταυτόχρονα και αυτό που ο Μισέλ Φουκώ είχε ονομάσει ετεροτοπίες, δηλαδή χωροθεσίες που κινούνται σε κατεύθυνση διαφορετική από την κυριαρχία, «ενεργά πραγματωμένες ουτοπίες», που καταλήγουν να υπονομεύουν και να μετασχηματίζουν την κυριαρχική πρόθεση καθοδήγησε τους αρχικούς σχεδιασμούς  μιας «αυστηροποιημένης» μεταναστατευτικής και προσφυγικής πολιτικής.