Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με την ιλλυρική γλώσσα

Μία από τις γλώσσες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας για τις οποίες πολύ λίγα μπορούμε να πούμε μετά βεβαιότητος είναι η ιλλυρική. Τα κατάλοιπα της γλώσσας αυτής είναι πενιχρότατα, οι δε γνώσεις μας για τη μορφολογία της και το φωνολογικό της σύστημα είναι ελάχιστες. Είναι αξιοσημείωτο εν προκειμένω ότι η ιλλυρική έχει συσχετιστεί με τη μεσσαπική γλώσσα (σύμφωνα με την ανεπιβεβαίωτη αυτή θεωρία, η μεσσαπική, την οποία μιλούσαν κατά την αρχαιότητα στην περιοχή της Απουλίας, στο νοτιοανατολικό τμήμα της ιταλικής χερσονήσου, ήταν διάλεκτος της ιλλυρικής γλώσσας), ενώ έχει απορριφθεί η παλαιότερη σύνδεση της ιλλυρικής με τη βενετική γλώσσα.

Οι φορείς τής υπό εξέταση γλώσσας, οι Ιλλυριοί –ένα βαρβαρικό έθνος κατά τον Ηρόδοτο–, ήταν χωρισμένοι σε διάφορα φύλα (Ταυλάντιοι, Άβαντες, Αλβανοί κ.ά.), που ο αριθμός τους ποικίλλει ανά αρχαία πηγή. Πολλά από τα ιλλυρικά αυτά φύλα συνενώθηκαν τον 4ο αιώνα π.Χ. και συγκρότησαν κράτος. Τον επόμενο αιώνα, και συγκεκριμένα το 229 π.Χ., άρχισε η πολεμική αναμέτρηση των Ιλλυριών με τους Ρωμαίους (οι λεγόμενοι Ιλλυρικοί Πόλεμοι, τρεις τον αριθμό), που οδήγησε τελικά στην καθυπόταξη των πρώτων, το 168 π.Χ.

Ο γεωγραφικός χώρος όπου κατοικούσαν οι Ιλλυριοί ήταν αυτός που εκτείνεται βορείως της Ηπείρου και δυτικά της Μακεδονίας, συμπεριλαμβανομένης της ανατολικής ακτογραμμής της Αδριατικής έως την Τεργέστη και με απώτατο όριο προς βορράν τον Δούναβη. Επί Ρωμαιοκρατίας, και ειδικότερα την εποχή του Διοκλητιανού (τέλη 3ου-αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.), η επαρχία της Ιλλυρίας περιελάμβανε το σύνολο της Βαλκανικής χερσονήσου (έτσι εξηγείται και το γιατί ορισμένοι ιστορικοί της Δύσης την είχαν ονομάσει Ιλλυρική ή Ελληνοϊλλυρική χερσόνησο) πλην της Ανατολικής Θράκης.

Οι Ιλλυριοί είχαν από νωρίς εμπορικές επαφές με τους Έλληνες στην περιοχή της Αδριατικής. Μάλιστα, οι Κορίνθιοι και οι Κερκυραίοι είχαν ιδρύσει ήδη από τους Αρχαϊκούς Χρόνους (7ος-6ος αιώνας π.Χ.) δύο αξιόλογες αποικίες στην ακτογραμμή της Ιλλυρίας, την Επίδαμνο (νυν Δυρράχιο) και την Απολλωνία, ενώ παριανοί άποικοι εγκαταστάθηκαν αργότερα (αρχές 4ου αιώνα π.Χ.) στη νήσο Φάρο (νυν Χβαρ στην κροατική γλώσσα), στα ανοιχτά των δαλματικών ακτών. Αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε στις σχέσεις τους με τους Έλληνες, οι Ιλλυριοί αντιμετώπιζαν τους Μακεδόνες με ιδιαίτερη εχθρότητα.

Δεδομένου ότι το σωζόμενο υλικό της ιλλυρικής γλώσσας είναι εξαιρετικά περιορισμένο (πάρα πολύ λίγες λέξεις χαρακτηρισμένες ως ιλλυρικές, ορισμένα ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια), γίνεται αντιληπτό ότι η επιχειρούμενη ανάλυσή του εγκυμονεί σοβαρά προβλήματα και πολλούς κινδύνους. Οι ετυμολογικές προσεγγίσεις δεν είναι απόλυτα πειστικές, τα σημασιολογικά κενά είναι προφανή, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις δεν είναι καν βέβαιο ότι οι υπό εξέταση λέξεις είναι όντως ιλλυρικές. Πάντως, είναι κοινώς αποδεκτό ότι το ανθρωπωνυμικό σύστημα της ιλλυρικής δεν είναι ενιαίο, αλλά χωρίζεται σε τρεις ζώνες, ενώ χρήζει προσοχής το γεγονός ότι ιλλυρικά ονόματα και πατρώνυμα απαντούν σε ελληνικές επιγραφές που έχουν βρεθεί στην Επίδαμνο, στην Απολλωνία, στο Βουθρωτό (αρχαία ελληνική πόλη-λιμάνι στην ακτογραμμή της Αλβανίας, απέναντι από την Κέρκυρα) κ.α.

Όσον αφορά, τέλος, τις όποιες επιδράσεις της ιλλυρικής στην ελληνική γλώσσα, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι οι προσπάθειες μερικών γλωσσολόγων να αποδώσουν στην ιλλυρική κάποιες αρχαίες ελληνικές λέξεις βασίζονται εν γένει σε αυθαίρετες ερμηνείες. Μόνο οι λέξεις γράβιον (δαυλός, πυρσός, είδος λαμπάδας) και κρά(β)βατος (κρεβάτι, κλίνη, ανάκλιντρο) μπορεί να θεωρηθούν ιλλυρικής προέλευσης, καθώς γίνεται δεκτό ότι παρήχθησαν από την ιλλυρική λέξη grabus (οξιά ή οξυά).

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, χάρτης της Ιλλυρίας.