Στο μέλλον η τεχνολογία θα διαβάζει το μυαλό μας – Τι σημαίνει αυτό για την ελευθερία της σκέψης;

Ο Σωκράτης λέγεται ότι δεν σημείωνε ποτέ τίποτα. Προειδοποιούσε μάλιστα ότι η γραφή υπονομεύει τη μνήμη, λειτουργεί σαν υποκατάστατό της.

Αυτοί που διαβάζουν αντί να συζητούν, έλεγε ο αρχαίος φιλόσοφος, τελικά δεν μαθαίνουν τίποτα, ακόμα κι αν φαίνονται παντογνώστες.

Η άποψη αυτή ακούγεται σήμερα παράξενη, πρόκειται όμως για έναν διαχρονικό φόβο: την ανησυχία ότι η τεχνολογία απειλεί την ίδια μας τη σκέψη, γράφει στο The Conversation ο Πάρκερ Κράτσφιλντ, καθηγητής Ιατρικής Ηθικής στο Πανεπιστήμιο του Δυτικού Μίσιγκαν.

Τη δεκαετία του 1950, οι Αμερικανοί πανικοβάλλονταν από την ιδέα ότι οι διαφημιστές εισήγαγαν εμβόλιμα υποβολιμαία μηνύματα στις ταινίες για να τους ξεγελάσουν και να τους κάνουν να αγοράζουν πράγματα που δεν χρειάζονται.

Σήμερα, οι ΗΠΑ βρίσκονται σε μια παρόμοια κατάσταση πανικού για το TikTok, το οποίο σύμφωνα με τους επικριτές του έχει συνέπειες στην ελευθερία της σκέψης.

Σε αντίθεση με το σώμα και την ιδιοκτησία, ο εγκέφαλος και το μυαλό βρίσκονται υπό τη συνεχή επίδραση εξωτερικών δυνάμεων

Για πολλούς, η νευροτεχνολογία μοιάζει ιδιαίτερα απειλητική, αν και βρίσκεται ακόμα σε βρεφικό στάδιο. Φέτος τον Ιανουάριο, ο Έλον Μασκ ανακοίνωσε ότι η εταιρεία του Neuralink είχε εμφυτεύσει ένα εγκεφαλικό τσιπ στο πρώτο ανθρώπινο υποκείμενο –αν και πέτυχαν αυτό το κατόρθωμα πολύ μετά τον ανταγωνισμό.

Μέχρι τον Μάρτιο, ο πρώτος αυτός ασθενής μπορούσε πια να παίζει σκάκι με τη σκέψη.

Οι λεγόμενες διεπαφές εγκεφάλου-υπολογιστή (BCI) έχουν δικαίως πυροδοτήσει συζητήσεις για τα όρια των τεχνολογιών που αλληλεπιδρούν με το νευρικό σύστημα. Ενόψει ενός μέλλοντος όπου οι φορετές και εμφυτεύσιμες συσκευές μπορεί να είναι διαδεδομένες, ο ΟΗΕ έχει συζητήσεις κανόνες και περιορισμούς για τις BCI και παρόμοιες τεχνολογίες.

Η Χιλή έχει αναγνωρίσει «νευροδικαιώματα» -ειδικές προστασίες για τον εγκέφαλο- στο σύνταγμά της, μια κίνηση που εξετάζουν κι άλλες χώρες.

Ακρογωνιαίος λίθος των νευροδικαιωμάτων είναι η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν θεμελιώδες δικαίωμα να καθορίζουν σε ποια κατάσταση βρίσκεται ο εγκέφαλός τους και ποιος επιτρέπεται να έχει πρόσβαση σε αυτή την πληροφορία, κατά τον ίδιο τρόπο που έχουν δικαίωμα να καθορίζουν τι συμβαίνει στο σώμα και την περιουσία τους. Συνήθως είναι συνώνυμο της «ελευθερίας της σκέψης».

Πολλοί πολιτικοί και φιλόσοφοι της ηθικής θεωρούν αυτό το δικαίωμα στην νοητική αυτοδιάθεση τόσο θεμελιώδες ώστε δεν είναι ποτέ σωστό να παραβιάζεται, και ότι οι θεσμοί θα πρέπει να επιβάλλουν αυστηρούς περιορισμούς στη νευροτεχνολογία.

O Έλον Μασκ δίπλα στο χειρουργικό ρομπότ που εμφυτεύει τα τσιπ της Neuralink ( Steve Jurvetson)

Σκέψεις αντί πραγμάτων

Η δημιουργία κανόνων που προστατεύουν τη δυνατότητα ενός προσώπου να καθορίζει τι γίνεται στο σώμα του είναι σχετικά απλή υπόθεση. Το σώμα έχει σαφή όρια, και τα πράγματα που το παραβιάζουν χωρίς άδεια δεν επιτρέπονται. Συνήθως, για παράδειγμα, είναι προφανές όταν κάποιος παραβαίνει τους νόμους που απαγορεύουν τον ξυλοδαρμό.

Το ίδιο ισχύει για τους κανόνες προστασίας της προσωπικής ιδιοκτησίας. Η προστασία σώματος και ιδιοκτησίας είναι ένας βασικός λόγος που ο κόσμος ενώνονται και σχηματίζει κυβερνήσεις.

Γενικά, οι άνθρωποι μπορούν να απολαμβάνουν αυτές τις προστασίες χωρίς να περιορίζουν δραματικά το πώς θέλουν οι άλλοι να ζουν τη ζωή τους.

Αν δεν μου επιτρέπεται να επηρεάζω τις σκέψεις των άλλων, τότε δεν μπορώ καν να βγω από το σπίτι μου,

Όμως, η δυσκολία στον καθορισμό νευροδικαιωμάτων είναι ότι, σε αντίθεση με τα σώματα και τις ιδιοκτησίες, οι εγκέφαλοι και τα μυαλά βρίσκονται υπό τη συνεχή επίδραση εξωτερικών δυνάμεων. Είναι αδύνατο να φράξεις το μυαλό κάποιου ώστε τίποτα να μην περνά μέσα.

Αντιθέτως, οι σκέψεις ενός ανθρώπου είναι εν πολλοίς προϊόν των σκέψεων και ενεργειών άλλων ανθρώπων. Τα πάντα, από το πώς αντιλαμβάνεται κανείς τα χρώματα και τα σχήματα μέχρι τις πιο βασικές μας πεποιθήσεις, επηρεάζονται από αυτά που λένε και κάνουν οι άλλοι.

Το ανθρώπινο μυαλό είναι σαν σφουγγάρι που ρουφά οτιδήποτε μέσα στο οποίο εμβαπτίζεται. Οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις ίσως μπορούν να ελέγξουν το είδος του υγρού στον κουβά, δεν μπορούν όμως να προστατεύσουν τον σπόγγο από το βρέξιμο.

Ακόμα κι αν αυτό ήταν εφικτό – αν υπήρχε τρόπος να ελέγχουμε τις πράξεις των άλλων ώστε να μην επηρεάζουν καθόλου τις σκέψεις των άλλων – οι κανονισμοί θα ήταν τόσο προβληματικοί που κανείς δεν θα μπορούσε να κάνει σχεδόν τίποτα.

Αν δεν μου επιτρέπεται να επηρεάζω τις σκέψεις των άλλων, τότε δεν μπορώ καν να βγω από το σπίτι μου, αφού απλώς και μόνο κάνοντας τη δουλειά μου γίνομαι αιτία να σκέφτονται και να δρουν οι άλλοι με συγκεκριμένους τρόπους. Δεν θα μπορούσα να κάνω «like» σε μια ανάρτηση στο Facebook, να γράψω κριτική για ένα προϊόν ή να σχολιάσω ένα άρθρο.

Με άλλα λόγια, η προστασία μιας πλευράς της ελευθερίας της σκέψης –τη δυνατότητα κάποιου να θωρακίζεται από τις εξωτερικές επιδράσεις- μπορεί να έρθει σε σύγκρουση με μια άλλη πλευρά της ελευθερίας της σκέψης: την ελευθερία της έκφρασης, της δυνατότητας κάποιου να εκφράζει ιδέες.

H ανάλυση της εγκεφαλικής δραστηριότητας ίσως μπορεί να αποκαλύψει τις σκέψεις μας (Wikimedia Commons)

Νευροτεχνολογία και έλεγχος

Εδώ όμως εμφανίζεται μια άλλη ιδέα: η προστασία της ιδιωτικής ζωής. Οι άνθρωποι μπορεί να αδυνατούν να ελέγξουν τι μπαίνει στο κεφάλι τους, πρέπει όμως να διατηρούν έλεγχο σε αυτά που βγαίνουν. Κάποιες πιστεύουν ότι οι κοινωνίες χρειάζονται «νευροδικαιώματα» για να διασφαλίσουν ακριβώς αυτό. Η νευροτεχνολογία αποτελεί μια νέα απειλή για την δυνατότητά μας να ελέγχουμε ποιες σκέψεις αποκαλύπτει ο κόσμος στους άλλους.

Σε πειραματικό επίπεδο,  γίνεται όλο και ευκολότερο να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία για να εκτιμηθούν οι σκέψεις κάποιου

Υπάρχουν σε εξέλιξη προσπάθειες, για παράδειγμα, να αναπτυχθούν φορετές νευροτεχνολογίες που θα διάβαζαν και θα ρύθμιζαν τα εγκεφαλικά κύματα του πελάτη για να του βελτιώσουν τη διάθεση ή να τον βοηθήσουν στον ύπνο.

Παρόλο που τέτοιες συσκευές μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο με τη συγκατάθεση του χρήστη, συλλέγουν παρόλα αυτά πληροφορίες από τον εγκέφαλο, τις ερμηνεύουν, τις αποθηκεύουν και τις χρησιμοποιούν για άλλους σκοπούς.

Σε πειραματικό επίπεδο, εξάλλου, γίνεται όλο και ευκολότερο να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία για να εκτιμηθούν οι σκέψεις κάποιου. Η λειτουργική μαγνητική τομογραφία, ή fMRI, μπορεί να μετρά αλλαγές της ροής του αίματος στον εγκέφαλο και να παράγει εικόνες αυτής της δραστηριότητας. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αναλύσει αυτές τις εικόνες για να ερμηνεύσει τι σκέφτεται κάποιος.

Οι επικριτές της νευροτεχνολογίας ανησυχούν ότι, καθώς ο κλάδος αναπτύσσεται, θα είναι δυνατό να εξαχθούν πληροφορίες για την εγκεφαλική δραστηριότητα ανεξάρτητα του εάν θέλει κανείς να τις αποκαλύψει. Υποθετικά, οι πληροφορίες αυτές θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε μια ποικιλία εφαρμογών, από την έρευνα για νέες συσκευές μέχρι τα δικαστήρια.

Κανονισμοί ίσως χρειάζονται για να προστατεύσουν τους ανθρώπους από την εξαγωγή πληροφοριών με χρήση της νευροτεχνολογίας. Για παράδειγμα, οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να απαγορεύσουν στις εταιρείες που παράγουν καταναλωτικές συσκευές νευροτεχνολογίας, όπως αυτές που σχεδιάστηκαν να βελτιώνουν την ποιότητα του ύπνου, να αποθηκεύουν τα δεδομένα που συλλέγονται για τα εγκεφαλικά κύματα.

Θα υποστήριζα όμως ότι αυτό μπορεί να μην είναι απαραίτητο, ή καν εφικτό, για να προστατευτούμε από τη νευροτεχνολογία που βάζει πληροφορίες στα κεφάλια μας –αν και είναι δύσκολο να προβλεφθεί τι δυνατότητες θα έχει η νευροτεχνολογία μερικά χρόνια από σήμερα.

Θα το υποστήριζα αυτό εν μέρει επειδή πιστεύω ότι οι άνθρωποι τείνουν να υπερεκτιμούν τη διαφορά ανάμεσα στη νευροτεχνολογία και άλλα είδη εξωτερικών επιδράσεων. Σκεφτείτε τα βιβλία. Ο μθιστοριογράφος Στίβεν Κινγκ έχει πει ότι η γραφή είναι τηλεπάθεια: όταν ένας συγγραφέας συντάσσει μια πρόταση –περιγράφοντας για παράδειγμα ένα όπλο πάνω από το τζάκι- πυροδοτούν μια συγκεκριμένη σκέψη στον αναγνώστη.

Επιπλέον, υπάρχουν ήδη αυστηροί κανόνες προστασίας για το σώμα και την ιδιοκτησία, οι οποίοι θα μπορούσαν πιστεύω να χρησιμοποιηθούν για να διωχθεί οποιοσδήποτε επιβάλλει επεμβατικές ή φορετές νευροτεχνολογίες σε άλλους.

Το πώς διαφορετικές κοινωνίες θα απαντήσουν σε αυτές τις προκλήσεις παραμένει ανοιχτό ερώτημα. Ένα όμως είναι βέβαιο: με ή χωρίς νευροτεχνολογία, ο έλεγχος που ασκούμε στο μυαλό μας είναι ήδη λιγότερο απόλυτος από ό,τι πολλοί από εμάς θα θέλαμε να πιστεύουμε.