Ήταν η φτώχεια η μεγαλύτερη σκοτούρα του Βαν Γκογκ;

Από την ταινία «Αγωνία και έκσταση», με τον Τσάρλτον Ίστον στο ρόλο του Μιχαήλ Άγγελου, μέχρι τον «Πόλοκ», με τον Εντ Χάρις, οι ταινίες του Χόλιγουντ για τις ζωές βασανισμένων καλλιτεχνών έχουν γίνει «τροφή για το κοινό», και κανένας καλλιτέχνης δεν έχει τραβήξει περισσότερο τα βλέμματα από τον Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Ο Κερκ Ντάγκλας, στην ταινία «Η ζωή ενός ανθρώπου» του 1956, εδραίωσε την επικρατούσα εικόνα του Ολλανδού καλλιτέχνη: μια βασανισμένη ιδιοφυΐα, αβοήθητη στη μέγγενη ενός οράματος που κανείς άλλος δεν μπορούσε να αντιληφθεί.

Το 1888, όταν έφυγε από το Παρίσι για την Αρλ στη νότια Γαλλία, αναζητώντας περισσότερο φως και φθηνότερα καταλύματα, γνώριζε ότι ήταν ένας από τους ηγέτες της καλλιτεχνικής του γενιάς

Η ομοιότητα του Ντάγκλας με τον βαν Γκογκ καθόρισε την εμφάνιση του καλλιτέχνη στη λαϊκή κουλτούρα, και είναι βέβαιο ότι σήμερα άνθρωποι με γενικές μόνο γνώσεις τέχνης μπορούν να αναγνωρίσουν τον βαν Γκογκ από μια από τις αυτοπροσωπογραφίες του, θεωρώντας τον τρελό που έκοψε το αυτί του.

Η εσωτερική τρικυμία

Ο πραγματικός άνθρωπος όμως υπήρξε πολύ πιο πολύπλοκος, γιος ενός ευυπόληπτου πάστορα, πολυδιαβασμένος, γνώστης τριών γλωσσών, που ξεκίνησε την καλλιτεχνική του καριέρα ως έμπορος έργων τέχνης. Η προσωπικότητα του λάμπει μέσα από τις επιστολές του, τμήματα των οποίων δημοσιεύτηκαν μέσα σε δύο χρόνια από τον θάνατό του τον Ιούλιο του 1890, που πιστεύεται ότι ήταν αυτοκτονία.

Το βιβλίο Vincent van Gogh: A Life in Letters (Βίνσεντ βαν Γκογκ: Μια ζωή σε επιστολές) είναι μια εξαιρετικά προσεγμένη επιλογή του ενός δεκάτου περίπου των επιστολών του που έχουν διασωθεί, οι οποίες επιλέχθηκαν από τους Nienke Bakker, Leo Jansen και Hans Luijten του Μουσείου Βαν Γκογκ από μια πλήρη συλλογή που δημοσιεύθηκε πριν από μια δεκαετία.

Ακόμα και σε αυτή τη σύντομη επιλογή των επιστολών του, τα χρήματα, ή η έλλειψή τους, είναι μια συνεχής ανησυχία. «Ω, Τεό», γράφει το 1883 από τη Χάγη, «θα μπορούσα να σημειώσω πολύ μεγαλύτερη πρόοδο αν ήμουν λίγο πιο ευκατάστατος»

Όσο συναρπαστικός κι αν ήταν, ο βαν Γκογκ ήταν ένας δύσκολος χαρακτήρας για να ζήσει κανείς μαζί του, και η εμφάνιση του αντικατόπτριζε την εσωτερική του τρικυμία. «Είχε ένα τικ στο πρόσωπο και τα χέρια του έμοιαζαν να βρίσκονται σε συνεχή κίνηση», γράφουν οι συντάκτες.

«Οι άνθρωποι συχνά τον φοβόντουσαν, εξαιτίας της άγριας και ατημέλητης εμφάνισης και του έντονου τρόπου ομιλίας του».

Κάποιο μέρος αυτής της «άγριας» και απεριποίητης εμφάνισης, είναι πιθανό να ήταν αποτέλεσμα της φτώχειας και της ανέχειας.

«Ο γαλλικός αέρας καθαρίζει το μυαλό»

«Η αλληλογραφία των μεγάλων καλλιτεχνών και ιδεαλιστών στην ιστορία του δυτικού κόσμου έχει ως επί το πλείστον να κάνει με τα χρήματα», έγραψε ο Kenneth Rexroth, συμπεριλαμβάνοντας τον βαν Γκογκ σε αυτόν τον κατάλογο.

Ακόμα και σε αυτή τη σύντομη επιλογή των επιστολών του, τα χρήματα, ή η έλλειψή τους, είναι μια συνεχής ανησυχία. «Ω, Τεό», γράφει το 1883 από τη Χάγη, «θα μπορούσα να σημειώσω πολύ μεγαλύτερη πρόοδο αν ήμουν λίγο πιο ευκατάστατος».

Ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο καθ’ όλη τη διάρκεια της αλληλογραφίας είναι η μετακόμιση στην εξοχή ή, αν βρίσκεται ήδη στην εξοχή, σε κάποιο άλλο εξοχικό περιβάλλον, όπου το ατελιέ θα είναι πολύ φθηνότερο και το φαγητό εύγευστο και οικονομικό.

View this post on Instagram

A post shared by Van Gogh Museum (@vangoghmuseum)

Όμως, παρά τα όνειρα αυτά, ο βαν Γκογκ χρειαζόταν την παρέα άλλων καλλιτεχνών, έστω και για να διαφωνεί, και η αλληλογραφία ζωντανεύει ιδιαίτερα το 1886, όταν συναντά τον αδελφό του στο Παρίσι.

«Δεν υπάρχει παρά μόνο ένα Παρίσι», γράφει σε έναν Άγγλο φίλο του και καλλιτέχνη, «και όσο δύσκολη κι αν είναι η ζωή εδώ και αν γινόταν χειρότερη και δυσκολότερη ακόμη – ο γαλλικός αέρας καθαρίζει το μυαλό και κάνει καλό».

Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1888

Υπό την επιρροή των ιμπρεσιονιστών, τα έργα των οποίων είδε στο Παρίσι, ο βαν Γκογκ εγκατέλειψε τους γήινους τόνους των εμπνευσμένων από την Barbizon, Ολλανδών ζωγράφων, που τον είχαν επηρεάσει στην αρχή της καριέρας του.

Επισκεπτόμενος τα εργαστήρια καλλιτεχνών όπως ο Γκογκέν και ο Εμίλ Μπερνάρ, διεκδίκησε επάξια τη θέση του στο κίνημα της πρωτοπορίας, αν και ήταν πολύ ανεξάρτητος για να επιδιώξει τη σύνδεση με οποιαδήποτε επίσημη ομάδα.

View this post on Instagram

A post shared by Van Gogh Museum (@vangoghmuseum)

Το 1888, όταν έφυγε από το Παρίσι για την Αρλ στη νότια Γαλλία, αναζητώντας περισσότερο φως και φθηνότερα καταλύματα, γνώριζε ότι ήταν ένας από τους ηγέτες της καλλιτεχνικής του γενιάς.

Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1888 έφερε τα αριστουργήματα για τα οποία ο βαν Γκογκ είναι διάσημος σήμερα. Οι επιστολές του προς τον Γκογκέν έπεισαν τελικά τον καλλιτέχνη να τον ακολουθήσει, αλλά ένα ψυχωσικό επεισόδιο στο τέλος του έτους οδήγησε τον βαν Γκογκ στο άσυλο.

Τα βάσανα του έλαβαν τέλος

Η κατάρρευση είχε πιθανότατα ποικίλες αιτίες – κακή διατροφή και υποσιτισμό, ήπιες κρίσεις που έμοιαζαν με επιληψία, τις επιπτώσεις των σεξουαλικά μεταδιδόμενων ασθενειών που είχε προσβληθεί με την πάροδο των ετών και την ήδη νευρική του φύση.

Μετά από εννέα μήνες στο άσυλο, έγραψε στον Τεό με μια αχαρακτήριστη δόση χιούμορ: «Προσπαθώ να γίνω καλά τώρα, όπως κάποιος που, αφού ήθελε να αυτοκτονήσει, βρίσκοντας το νερό πολύ κρύο, προσπαθεί να βγει ξανά στην όχθη». Λιγότερο από ένα χρόνο μετά τη συγγραφή αυτού του γράμματος, έχοντας βγει από το άσυλο και ζώντας σε ένα μικρό χωριό βόρεια του Παρισιού, τα βάσανα του έλαβαν τέλος.

Το σκουριασμένο πια πιστόλι που πιστεύεται ότι χρησιμοποίησε ο βαν Γκογκ για να αυτοκτονήσει πωλήθηκε σε δημοπρασία στο Παρίσι πριν από περίπου τέσσερα χρόνια για πάνω από 115.000 λίρες, ένδειξη της απήχησης που εξακολουθεί να έχει η ζωή του καλλιτέχνη σε εμάς.

View this post on Instagram

A post shared by Van Gogh Museum (@vangoghmuseum)

Μια επίσκεψη σχεδόν σε οποιοδήποτε μουσειακό κατάστημα σήμερα θα αποφέρει μια πληθώρα αντικειμένων εμπνευσμένων από τον βαν Γκογκ, από παζλ και κούκλες μέχρι κούπες καφέ και μεταξωτά φουλάρια.

Είναι η τεράστια δημοτικότητα της τέχνης του βαν Γκογκ που τροφοδοτεί την επιθυμία μας για μια σύνδεση με τον άνθρωπο, έναν άνθρωπο που βασανίστηκε απύθμενα στη ζωή του.

*Με πληροφορίες από: The Independent | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Βίνσεντ βαν Γκογκ, Στην Πύλη της Αιωνιότητας, 1890