Ερμής της Ολυμπίας: Πραξιτέλειο έργο ή αντίγραφο;

Πενήντα έτη επέρασαν από τότε που οι Γερμανοί αρχαιολόγοι ευρήκαν, ακριβώς εις τον τόπον που αναφέρει ο Παυσανίας, εις την Ολυμπίαν, το ακρωτηριασμένον σώμα του ωραίου θεού, του Ερμού, πενήντα έτη λατρείας και θαυμασμού διά το κλασικόν αυτό έργον της ελληνικής αρχαιότητος, και ιδού ο Γερμανός αρχαιολόγος Κάρολος Μπλύμελ (σ.σ. Carl Blümel, 1893-1976), εις το έργον του που εξεδόθη το 1927, «Ελληνική Γλυπτική», έρριψε την ανησυχίαν εις τον κόσμον των αρχαιολόγων, διακηρύττων ότι ο Ερμής της Ολυμπίας δεν είνε διόλου έργον του Πραξιτέλους, αλλά μεταγενέστερον αντίγραφον της ρωμαϊκής εποχής. Η συζήτησις ήρχισε τότε ζωηρά και μετά δύο έτη εκδίδεται το έργον της Γιζέλας Ρίχτερ (σ.σ. Gisela Richter, 1882-1972, βρετανο-αμερικανίδα αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης), του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, η οποία προσπαθεί να ανασκευάση τα επιχειρήματα του Μπλύμελ, υστερώτερα δε ανεμίχθη και ο κ. Κάρπεντερ (σ.σ. Rhys Carpenter, 1889-1980, αμερικανός αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης), της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής των Αθηνών, εις την συζήτησιν, υποστηρίζων τον Γερμανόν.

Ο Carl Blümel

Ούτως είχον τα πράγματα, όταν η «Αμερικανική Αρχαιολογική Εφημερίς» είχε την ευτυχή έμπνευσιν να συνοψίση και να αντιπαραθέση όλα τα σχετικώς γραφέντα και να παρουσιάση τα υπέρ και τα κατά εις το τεύχος της Ιουλίου-Σεπτεμβρίου του 1931.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 11.12.1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έξη μελέται κατατοπίζουν εις το ζήτημα, τρεις από κάθε παράταξιν: του Μπλύμελ, του κ. Κάρπεντερ και του κ. Στάνλεϋ Κάσσον (σ.σ. Stanley Casson, 1889-1944, βρετανός αρχαιολόγος) από το ένα μέρος, της δεσποινίδος Ρίχτερ και των κ.κ. Βαλεντίνου Μύλλερ (σ.σ. Valentin Müller, 1889-1945, γερμανός αρχαιολόγος) και Ουίλλιαμ Μπελ Ντίνσμουρ (σ.σ. William Bell Dinsmoor, 1886-1973, αμερικανός καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής και Αρχαιολογίας) από το άλλο.

Ο William Bell Dinsmoor

Ο κ. Κάρπεντερ υιοθετεί τας απόψεις του Καρόλου Μπλύμελ και τας υπερεξακοντίζει. Τα επιχειρήματά του είνε πτυχολογικά. Κατά τον κ. Κάρπεντερ η κατασκευή του κρατουμένου ιματίου όχι μόνον δεν είνε ελληνική, αλλ’ ούτε καν δεικνύει ότι πρόκειται περί αντιγράφου ελληνικού έργου και καταδεικνύει ότι πρόκειται περί έργου ρωμαϊκής τέχνης. Επίσης διατείνεται ο κ. Κάρπεντερ ότι τα μη κατειργασμένα νώτα του αγάλματος είνε απόδειξις ότι δεν πρόκειται περί έργου ελληνικού, και δη έργου του Πραξιτέλους, ο οποίος μας έχει συνηθίση εις λεπτοτάτην και λεπτομερεστάτην επεξεργασίαν των έργων του. Τα ερυθρά δε ίχνη που επιστοποιήθησαν επί της κόμης δεικνύουν ότι η κόμη του αγάλματος ήτο επιχρυσωμένη, πράγμα το οποίον δεν συμβιβάζεται με την λεπτότητα του γούστου του Πραξιτέλους. Εν συνόψει, τα συμπεράσματα του κ. Κάρπεντερ είνε: Το πρωτότυπον του πραξιτελείου αγάλματος ήτο χαλκούν και τούτου αντίγραφον εις μάρμαρον, και δη της εποχής του Κλαυδίου ή του Αδριανού, είνε το άγαλμα της Ολυμπίας.

Ο Rhys Carpenter

Ολιγώτερον βέβαιος εις τους διισχυρισμούς του είνε ο καθηγητής της Οξφόρδης κ. Στάνλεϋ Κάσσον. Δεν παραδέχεται εντελώς την άποψιν του Μπλύμελ, αναγνωρίζει όμως ότι δεν ανεσκευάσθησαν όλα τα επιχειρήματά του. Συμπεραίνει πάντως ότι, και εάν πρόκειται περί αντιγράφου, τούτο είνε, ως αντίγραφον, εξόχου τελειότητος, εάν όμως πρόκειται περί πραξιτελείου έργου, είνε πάντως δικαιολογημέναι αι μομφαί ατελείας του έργου που προσάπτονται εις ένα τοιούτον καλλιτέχνην.

Ο Stanley Casson

Ο κ. Βαλεντίνος Μύλλερ, τουναντίον, αποφαίνεται, κατόπιν ενδελεχούς πτυχολογικής μελέτης, ότι πράγματι πρόκειται περί ελληνικού έργου, η μελέτη όμως της Γιζέλας Ρίχτερ είνε εκείνη που διαφωτίζει πλήρως το όλον ζήτημα. Η δεσποινίς Ρίχτερ συμπληρώνει τας παρατηρήσεις της, του 1929, και αναλύει εν προς εν τα επιχειρήματα του Μπλύμελ, τα υιοθετημένα από τον κ. Κάρπεντερ, διά να αποδείξη το ασύστατον αυτών. Ανασκευάζει πλήρως όσα λέγουν και οι δύο αρχαιολόγοι και περί του ιματίου που καταπίπτει, και περί της ατελούς επεξεργασίας του οπισθίου μέρους του αγάλματος, και περί της επιχρυσωμένης κόμης, και όλα αυτά με ακατανίκητα επιχειρήματα και πειστικωτάτην σαφήνειαν.

Η Gisela Richter

Δυνάμεθα δε να αποφανθώμεν τελικώς ότι, κατόπιν της δεκατετρασελίδου αυτής πραγματείας της Αμερικανίδος αρχαιολόγου, το ζήτημα της γνησιότητος του αγάλματος της Ολυμπίας ελύθη, κατά τρόπον μη επιδεχόμενον περαιτέρω συζήτησιν. Πρόκειται πράγματι περί έργου του Πραξιτέλους, όπως άλλωστε βεβαιώνει και ο Παυσανίας, του οποίου η διαβεβαίωσις έχει ικανήν αξίαν.

Και είνε ευτυχές ότι ελύθη το ζήτημα αυτό, όπως ελύθη. Διά να μην επαναληφθή το τρομερόν εκείνο λάθος, το οποίον με λεπτήν ειρωνείαν υπενθυμίζει η δεσποινίς Ρίχτερ, που έγινε τότε, όταν ο Ελγίνος μετέφερε τα γλυπτά του Παρθενώνος εις το Λονδίνον· διότι ευρέθησαν τότε αρχαιολόγοι οι οποίοι διισχυρίσθησαν ότι τα αθάνατα γλυπτά του Φειδίου ήσαν έργα ρωμαϊκής τέχνης, και δη από την εποχή του Αδριανού.

*Κείμενο του γάλλου δημοσιογράφου Charles Vellay (ελληνιστί Καρόλου Βελλαί), που έφερε τον τίτλο «Ο Ερμής και οι αρχαιοδίφαι» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» την Παρασκευή 11 Δεκεμβρίου 1931.

Ο Ερμής του Πραξιτέλους, το πλέον διάσημο έκθεμα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Ολυμπίας, ανακαλύφθηκε από γερμανούς ανασκαφείς στις 26 Απριλίου/8 Μαΐου 1877.

Δημιούργημα των Ύστερων Κλασικών Χρόνων (περί το 330 π.X.), το υπό εξέταση μαρμάρινο σύμπλεγμα (Ερμής φέρων τον Διόνυσον) θεωρείται το μόνο πρωτότυπο έργο του ξακουστού αθηναίου γλύπτη Πραξιτέλη (4ος αιώνας π.Χ.) που έχει σωθεί.

Το σύμπλεγμα, κατασκευασμένο από παριανό μάρμαρο, παριστάνει τον Ερμή γυμνό, να στηρίζεται σε κορμό δέντρου (αυτός είναι σε μεγάλο βαθμό καλυμμένος από εξαίρετης πλαστικότητας ένδυμα, τη χλαμύδα του Ερμή) και να κρατά στο αριστερό χέρι του τον βρεφικής ηλικίας Διόνυσο, τον οποίον εμπιστεύτηκε στο θεό-προστάτη των ταξιδιωτών ο Δίας, θέλοντας να τον προστατεύσει από την οργή της Ήρας.

Ο Ερμής μεταφέρει το μικρό Διόνυσο στις Νύμφες, προκειμένου να αναλάβουν αυτές την ανατροφή του μετά το θάνατο της μητέρας του, της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου και της Αρμονίας.

Στο σύμπλεγμα του Πραξιτέλη με το αξεπέραστο κάλλος και τις αρμονικές αναλογίες απεικονίζεται μια στιγμή ανάπαυσης κατά τη διάρκεια του εν λόγω ταξιδιού.

Το άγαλμα του Ερμή έχει δεχτεί συμπληρώσεις στο αριστερό πόδι από το γόνατο και κάτω και στη δεξιά κνήμη (συμπληρώσεις παρατηρούνται και στο κάτω μέρος του κορμού του δέντρου).

Στο δεξί του χέρι, που σώζεται εν μέρει, ο Ερμής κρατούσε πιθανώς ένα τσαμπί σταφύλι, σύμβολο του Διονύσου, το οποίο και προέτεινε με παιγνιώδη διάθεση προς το μέρος του βρέφους.