Νίκος Σβορώνος: Ο κορυφαίος εργάτης της επιστήμης, ο ξεχωριστός αγωνιστής στο χώρο των ιδεών

Στις 26 Απριλίου 1989 έφυγε από τη ζωή ο σημαντικός λευκαδίτης ιστορικός Νίκος Σβορώνος, σε ηλικία 78 ετών.

Ο Ν. Γ. Σβορώνος σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και εργάστηκε στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Στα κατοπινά χρόνια πολέμησε στο Αλβανικό Μέτωπο και έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ.

Το 1945, χάρη στις ενέργειες του γάλλου φιλέλληνα, διαπρεπούς ελληνιστή και διανοουμένου Οκτάβιου Μερλιέ, τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, ο Σβορώνος μετέβη ως υπότροφος για σπουδές στο Παρίσι, μαζί με άλλους σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους.

«ΤΑ ΝΕΑ», 27.4.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εκεί, στερηθείς μάλιστα από το 1955 την ελληνική ιθαγένεια, σταδιοδρόμησε αρχικά (1947-1969) στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) και δίδαξε ακολούθως (1969-1979), ως διευθυντής σπουδών του Δ’ Τμήματος, στην École Pratique des Hautes Études.

Μετά την πτώση της δικτατορίας, στις δεκαετίες του ’70 και του ’80, ο Σβορώνος, έχοντας επανακτήσει πλέον την ελληνική ιθαγένεια, ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διετέλεσε πρόεδρος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Ο Νίκος Σβορώνος κατέλιπε πληθώρα βιβλίων και δημοσιευμάτων για μείζονα ζητήματα της βυζαντινής και νεοελληνικής ιστορίας.

Στο φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει στις 6 Μαΐου 1989, λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Σβορώνου, ο αείμνηστος Εμμανουήλ Κριαράς είχε αφιερώσει στον εκλιπόντα την επιφυλλίδα του.

«ΤΑ ΝΕΑ», 6.5.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην εν λόγω νεκρολογία του Κριαρά διαβάζουμε τα ακόλουθα:

Με το θάνατο του Νίκου Σβορώνου οι φίλοι και θαυμαστές του δοκίμασαν δικαιολογημένα ένα οδυνηρό αίσθημα. Μου δόθηκε η χαρά πριν από πενήντα τρία ακριβώς χρόνια να γνωρίσω τον Σβορώνο καθώς άνοιγε τα βήματά του στον επιστημονικό χώρο, να εκτιμήσω ιδιαίτερα τις ανθρώπινες αρετές του και τον επιστημονικό του ζήλο και να συνδεθώ μαζί του με αισθήματα ειλικρινούς φιλίας και βαθιάς εκτίμησης — αισθήματα που τα τόνωναν κοινά πνευματικά ιδανικά και συγγενικοί κοινωνικο-πολιτικοί προσανατολισμοί. Νιώθω γι’ αυτό την ανάγκη να καταθέσω την προσωπική μαρτυρία μου, αντλώντας από την εμπειρία μου μαζί του και την επιστημονική μας συνεργασία στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, όπου εργαζόμουν από το 1930.

«ΤΑ ΝΕΑ», 20.1.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Με τον Σβορώνο γνωρίστηκα το 1936, όταν νεαρός πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με την υποστήριξη του καθηγητή Κωνσταντίνου Αμάντου, ήρθε επιστημονικός συνεργάτης στο Μεσαιωνικό Αρχείο. Οι πρώτες μαζί του επαφές μου μού έδωσαν την εντύπωση ότι επρόκειτο για νέον επιστήμονα με πνευματικά προσόντα όχι συνηθισμένα, με οργανωτικότητα θαυμαστή, με ενημερότητα στα θέματα της επιστήμης μας ξεχωριστή για ένα νέον επιστήμονα μόλις είκοσι πέντε χρόνων. Με τιμά το γεγονός ότι πρώτος τον βοήθησα με όσες δυνάμεις διέθετα τότε στις επιστημονικές του ανιχνεύσεις και στην αποτελεσματικότερη συμμετοχή του στις εργασίες του Μεσαιωνικού Αρχείου. Συγκεντρώναμε γλωσσικό και ιστορικό υλικό από τα κείμενα της Τουρκοκρατίας αποβλέποντας στη μελλοντική συγκρότηση Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής γλώσσας, που ήταν από τότε ένα desideratum της βυζαντινολογικής επιστήμης.

Ο Σβορώνος από την αρχή της συνεργασίας του στο Μεσαιωνικό Αρχείο ενδιαφέρθηκε κυρίως για τα ιστορικά κείμενα της Τουρκοκρατίας και τα έγγραφα της περιόδου αυτής, χωρίς όμως να αδιαφορεί για τα λογοτεχνικά και γενικότερα για τα άλλα γραμματειακά κείμενα των χρόνων αυτών. Διαπίστωνα σε κάθε ευκαιρία τις ικανότητές του και στο γλωσσολογικό κλάδο. Τα πρώτα χρόνια της εργασίας του στο Μεσαιωνικό Αρχείο μάς έδωσε ορισμένες αξιοπρόσεχτες μελέτες με θέματα από τη μεταβυζαντινή γραμματεία. Αναφέρω δύο από αυτά τα μελετήματά του: «Παρατηρήσεις εις Λόγον παρηγορητικόν περί δυστυχίας και ευτυχίας» (Αθηνά 47, 1937, 117-140) και «Το περί της μάχης της Βάρνης ποίημα» (Αθηνά 48, 1938, 163-183). Μια άλλη εργασία του των χρόνων εκείνων αφορούσε τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν στην Τουρκοκρατία. Το δημοσίευμά του αυτό προαγγέλλει το κατοπινό θερμό του ενδιαφέρον για οικονομικο-κοινωνικές μελέτες.

Όμως, ο Σβορώνος δεν ανήκε στους επιστήμονες που περιορίζουν το επιστημονικό τους χρέος στα όρια ενός επιστημονικού εργαστηρίου. Εμποτισμένος από φιλελεύθερες και ριζοσπαστικές ιδέες τάχτηκε αγωνιστής για την κοινωνική μεταρρύθμιση και τη δημιουργία μιας κοινωνίας με περισσότερη δικαιοσύνη και υψηλότερο ήθος — ιδανικά δυσεπίτευκτα όχι μόνο για τα χρόνια εκείνα της μεταξικής δικτατορίας, αλλά και για τα χρόνια που ακολούθησαν. Επιστρατεύτηκε στον πόλεμο του ’40-’41, πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο και δεν έμεινε κατόπιν αδιάφορος κατά τα χρόνια της Κατοχής για την τύχη της πατρίδας του. Εντάχθηκε στην εαμική αντίσταση και αγωνίστηκε στις τάξεις εκείνες που του επέβαλε η πολιτική του συνείδηση. Αλησμόνητη μού μένει η ευθεία και συνεπής προς τον εαυτό του και τις αρχές του στάση που τήρησε, όταν εντολή τού τότε υπουργείου Παιδείας απαιτούσε απ’ αυτόν να δηλώσει εγγράφως πού βρισκόταν κατά τη διάρκεια του μακρινού εκείνου κινήματος του Δεκεμβρίου 1944. Με χωρίς δισταγμό απάντησε γραπτώς ότι ενταγμένος στον ΕΛΑΣ πολέμησε στον Αρδηττό. Φυσικά, η απερίφραστη και ειλικρινής αυτή δήλωσή του είχε ως αποτέλεσμα την άμεση απόλυσή του από την υπηρεσία.

Ο Σβορώνος πίστευε στις κοινωνικές του αρχές, όμως διατηρούσε πάντοτε την προσωπική του πνευματική ανεξαρτησία. Τέτοιες αντιρρητικές εκδηλώσεις του τον έφεραν τότε συζητητή με τον Νίκο Ζαχαριάδη, στον οποίον ασφαλώς θα έκαμε εντύπωση η σοβαρότητα του συνομιλητή του.

Στα τέλη του 1945 βρεθήκαμε συνταξιδιώτες για συμπληρωματικές σπουδές στο Παρίσι ως υπότροφοι της γαλλικής κυβέρνησης. Πολλοί αξιόλογοι νέοι, που απ’ αυτούς αρκετοί διέπρεψαν αργότερα στους κλάδους τους, κατευθύνονταν τότε μαζί μας προς το Παρίσι. Παρακολούθησα από κοντά, θα έλεγα, τις επιστημονικές αναζητήσεις και την άλλη δραστηριότητα του Σβορώνου στο Παρίσι από το τέλος του 1945 έως την άνοιξη του 1948. Είχε ο Σβορώνος τις προϋποθέσεις και τις ικανότητες να κατακτά τη συμπάθεια των συνομιλητών του, και φυσικά και των δασκάλων του — του βυζαντινολόγου καθηγητή στο Παρίσι Paul Lemerle, όπως παλαιότερα του Κωνσταντίνου Αμάντου στην Αθήνα. Καθώς του αφαίρεσαν την ελληνική του ιθαγένεια, αναγκάστηκε να μείνει οριστικά στο Παρίσι και εκεί με επιτυχία να σταδιοδρομήσει.

Γυρίζοντας μετά τη μεταπολίτευση του 1974 στην Ελλάδα βρήκε ευτυχώς τη θαλπωρή που του χρωστούσαν και τα ανώτατα επιστημονικά ιδρύματα της χώρας και ο πολιτικός κόσμος και η ίδια η Πολιτεία. Αναγνωρίστηκε γενικότερα η συμβολή του στην προώθηση της ιστορικής επιστήμης στην Ελλάδα, όσον αφορά τα βυζαντινά και τα νεοελληνικά χρόνια, που τα είχε μελετήσει με λαμπρά αποτελέσματα.

Ο Σβορώνος στάθηκε μια εξαιρετικά θερμή, ανθρώπινη παρουσία. Ως εργάτης της επιστήμης χαρακτηρίζεται κορυφαίος. Αναδείχτηκε επίσης ξεχωριστός αγωνιστής στο χώρο των ιδεών. Μας άφησε σημαντικότατο έργο. Το έργο που πραγματοποίησε στο χώρο της ιστορικής επιστήμης θα βοηθήσει ασφαλώς τους νεότερους μελετητές της ιστορίας του τόπου μας.