Ευάγγελος Παπανούτσος: Η ουσιαστική ωφέλεια του ανθρώπου από τις πνευματικές κατακτήσεις του

Έρχονται στιγμές που πιάνει τον στοχαστικό άνθρωπο απελπισία: προς τι λοιπόν ο μόχθος ο πνευματικός και η ηθική έξαρση τόσων εκλεκτών διδασκάλων και συγγραφέων, αφού οι θησαυροί που εκληροδότησαν στην ανθρωπότητα διαβάζονται βέβαια και προκαλούν συγκίνηση και θαυμασμό, αλλά δεν μετέβαλαν ως τώρα τη «ροή των πραγμάτων»; Ποια επί τέλους είναι η ουσιαστική ωφέλεια του κόσμου από τις συλλήψεις, τις αξιολογήσεις και τις υποθήκες εκείνων που οραματίσθηκαν μια ποιοτικώς ανώτερη ζωή, ατομική και συλλογική, και ανάλωσαν χωρίς φειδώ τις πλούσιες δυνάμεις της ψυχής τους για να διδάξουν τους συνανθρώπους των πώς να φθάσουν σ’ αυτό το μεγάλο αγαθό που έχει σαν τον χριστιανικό θεό τρία ονόματα: Ειρήνη, Ελευθερία, Δικαιοσύνη, αλλά μιαν ουσία;

Ανατρέξετε στις μεγάλες μορφές της πνευματικής μας ιστορίας, μην περιορισθήτε στο δικό μας μόνο κλίμα πολιτισμού, αλλά και στα άλλα, όσα γνωρίζομε, και απαριθμήσετε τις πνευματικές κατακτήσεις του ανθρώπου: τις υψηλές θρησκευτικές του ιδέες, τις βαθιές φιλοσοφικές του έννοιες, τα εξαίσια καλλιτεχνικά του οράματα, το πόσο υμνολόγησε την αλήθεια και την αρετή και με πόση θέρμη εκήρυξε την ανάγκη και τους τρόπους να στηριχθή η ζωή των ατόμων και των κοινωνιών απάνω σ’ αυτό που ονομάζομε σεβασμό προς τον άνθρωπο και αξιοπρέπεια και (περιληπτικά) ανθρωπιά. Για να μη χαθήτε μέσα στην πολυκύμαντη ιστορία των ιδεών, επισημάνετε τρεις κορυφαίες στιγμές της: τα υψηλά ηθικά νοήματα που μας αποκάλυψαν η «Πολιτεία» του Πλάτωνα, τα «Νικομάχεια Ηθικά» του Αριστοτέλη και η «Επί του Όρους Ομιλία» του Χριστού. Μένει τάχα τίποτε ακόμη να προστεθή; Όσα ήταν να ειπωθούν, δεν ειπώθηκαν; Και τώρα κοιτάξτε γύρω σας πώς σκέπτεται, πώς αισθάνεται και πώς ενεργεί ο κόσμος που αξιώθηκε να δεχθή αυτά τα υψηλά ηθικά μηνύματα και τα έκανε κώδικα της παιδείας και της θρησκείας του. Βρίσκετε ότι επωφελήθηκε καθόλου απ΄αυτή την εξαίσια διδαχή; Ότι κατάφερε, ότι προσπάθησε καν να κάνη κανόνα της ζωής του μιαν έστω, μια μονάχα απ’ αυτές τις λαμπρές υποθήκες που του έδωσαν τα εκλεκτά πνεύματα της ιστορίας; Κατά τι άλλαξε ο ρυθμός του κόσμου από το κήρυγμα των μεγάλων στοχαστών και προφητών του; Η αδικία, η δουλεία και ο πόλεμος εξακολουθούν να είναι ο κλήρος του ανθρώπου απάνω σ’ αυτή τη γη. Αλλά τότε; Όλες οι πνευματικές κατακτήσεις του πήγαν στο βρόντο; Η φιλοσοφία και η ποίηση σε τίποτα δεν ωφελούν και πρέπει να θεωρηθούν, όπως ωμά τις χαρακτηρίζουν μερικοί, φλυαρίες αργοσχόλων;

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.6.1954, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Υπάρχει, νομίζω, μια απάντηση σ’ αυτή την απορία, που μπορεί να μας σώση από την απόγνωση και τον κυνισμό. Είναι η εξής:

Ο πνευματικός μας πολιτισμός έχει ιστορία τεσσάρων, πέντε το πολύ χιλιάδων χρόνων, ενώ ο άνθρωπος εμφανίστηκε απάνω στον πλανήτη μας εδώ και εκατοντάδες χιλιάδων χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι οι ενστιγματικές καταβολές, που υπάρχουν μέσα του από τη μακραίωνη κατάσταση της βαρβαρότητας και του πρωτογονισμού, είναι πιο βαθιά ριζωμένες από τα σπέρματα που σκόρπισε απάνω στην ψυχή του η πνευματική αγωγή. Τα παλιά θεμέλια της αγριότητας βαστάνε ακόμη, η νέα οικοδομή τα έχει σκεπάσει, δεν τα έχει ακόμη συνθλίψει. Θα περάσουν πολλές χιλιάδες χρόνια, έως ότου εξευγενισθούν, με τον «εμβολιασμό» που κάνει συστηματικά το πνεύμα, τα άγρια δέντρα του δάσους της ψυχής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.6.1954, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Όμως, κάτι έχει έως τώρα καταφέρει η πνευματική μας αγωγή· κάτι πολύ σημαντικό, άμα το συλλογισθή κανείς. Έκανε τον πλεονέκτη, τον άδικο, το φονιά, το μοιχό και τους ομοίους των να μη μπορούν να ονομάζουν τις πράξεις των με το όνομά τους, αλλά να καλύπτουν τις προθέσεις των με ηθικοφανή προσχήματα. Οι δυνάμεις του σκότους και της βίας ενεργούν πια μεταμφιεσμένες· αναγκάζονται να αναζητούν μιαν «ιδεολογική δικαίωση» των εγκλημάτων τους. Αυτό είναι μια πρώτη νίκη του πνεύματος: έγινε συνείδηση και τύψεις. Ενόχληση και αμηχανία και άγχος. Γιατί άραγε να μην επακολουθήση (ύστερα, έστω, από πολλές χιλιάδες χρόνια) και η δεύτερη νίκη του, η οριστική: να γίνη δηλαδή από άρνηση, θέση; Από πρόσχημα και ντροπή, έφεση και πράξη της αρετής;

*Κείμενο του Ευάγγελου Παπανούτσου, που έφερε τον τίτλο «Προοπτική αισιοδοξίας» και είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Παρασκευή 25 Ιουνίου 1954.

Εξέχων παιδαγωγός, φιλόσοφος και δοκιμιογράφος του 20ού αιώνα, ο Ευάγγελος Παπανούτσος απεβίωσε στις 2 Μαΐου 1982, σε ηλικία 82 ετών.

Ο Παπανούτσος, που καταγόταν από την Αροανία (Σοποτό) Καλαβρύτων, σπούδασε Θεολογία, Φιλολογία, Φιλοσοφία και Παιδαγωγικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Βερολίνου, Τυβίγγης (Τύμπινγκεν) και Παρισίων. Αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης.

Διακόνησε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα από διάφορες θέσεις, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του ’20. Αφού υπηρέτησε επί μακρόν στο Αβερώφειο Γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, ανέλαβε, τη δεκαετία του ’30 πλέον, διευθυντικά καθήκοντα στο Διδασκαλείο της Μυτιλήνης. Στη συνέχεια, έως το 1944, διηύθυνε τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες Αλεξανδρούπολης, Ιωαννίνων, Τρίπολης, καθώς και τη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία του Πειραιά.

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση, ως γενικός διευθυντής του υπουργείου Παιδείας επί πρωθυπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου, ο Παπανούτσος έδωσε τα πρώτα δείγματα των νεωτεριστικών αντιλήψεών του για την παιδεία.

Στα κατοπινά χρόνια διετέλεσε δύο φορές γενικός γραμματέας του ίδιου υπουργείου, επί κυβερνήσεως Νικολάου Πλαστήρα στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και επί κυβερνήσεως του Γέρου της Δημοκρατίας τη δεκαετία του ’60, όταν πρωτοστάτησε στη συντελεσθείσα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που αποτέλεσε τομή στο χώρο της ελληνικής παιδείας.

Εξάλλου, το 1976 ο Παπανούτσος διετέλεσε πρόεδρος της Διακομματικής Επιτροπής για την Παιδεία ως βουλευτής Επικρατείας του κόμματος της τότε αξιωματικής αντιπολίτευσης (Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις).

Ο Παπανούτσος έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στον παιδευτικό χαρακτήρα της Φιλοσοφίας. Για εκείνον η θεωρία του φιλοσόφου ήταν συνυφασμένη με την πράξη του παιδαγωγού, η φιλοσοφία και η παιδεία ήταν αξεχώριστες. Σε αυτό το πλαίσιο, δίδαξε επί μία εικοσαετία (1947-1967) θέματα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας και Κοινωνιολογίας στο Μορφωτικό Σύλλογο «Αθήναιον», ενώ εξέδωσε και διηύθυνε το μηνιαίο παιδαγωγικό περιοδικό «Παιδεία και Ζωή» (1952-1961) με συνεργάτες ορισμένους από τους πλέον προοδευτικούς παιδαγωγούς και στοχαστές εκείνων των χρόνων.

Το πλούσιο συγγραφικό έργο του Παπανούτσου, καρπός εμβριθούς κριτικής μελέτης και πνευματικής ρωμαλεότητας, θεωρείται κλασικό στο χώρο της παιδείας και της νεοελληνικής φιλοσοφίας. Δεκάδες τόμοι έργων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων εκδόθηκαν στη δημοτική υπό τη διεύθυνση του Παπανούτσου, ο οποίος συνέγραψε πλήθος βιβλίων (στην ελληνική, στη γερμανική, στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα), δοκιμίων και άρθρων (υπήρξε επί πολλά έτη τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας «Το Βήμα»).

Επί εξήντα και πλέον χρόνια ο ακαδημαϊκός και κοινωνικός δάσκαλος Παπανούτσος βρέθηκε στην πνευματική πρωτοπορία του τόπου, στις επάλξεις του αγώνα για την πνευματική εξύψωση και την ηθική αναμόρφωση των Ελληνίδων και των Ελλήνων, αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του στην ελληνική παιδεία και στην ελληνική διανόηση.