Πηνελόπη Δέλτα: Αόρατος άγγελος

Στις 2 Μαΐου 1941, ημέρα Παρασκευή, έφυγε από τη ζωή η Πηνελόπη Δέλτα, συγγραφέας έργων που γαλούχησαν πολλές γενιές ελληνοπαίδων και παραμένουν επίκαιρα μέχρι τις μέρες μας.

Τέκνο ιστορικής οικογένειας του ελληνισμού της διασποράς, η Πηνελόπη, το τρίτο από τα έξι παιδιά του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, είχε γεννηθεί το 1874 στην Αλεξάνδρεια.

Ο ψυχικός της κόσμος, όπως κι εκείνος του αδελφού της Αντώνη Μπενάκη, μεγάλου εθνικού ευεργέτη και ευπατρίδη, διαμορφώθηκε σε μια εποχή κατά την οποία η αποκατάσταση των εθνικών συνόρων της Eλλάδας προέβαλλε ως κοινό όραμα, παράλληλα με τα ιδεώδη του αστικού εκσυγχρονισμού και της εκπαιδευτικής αναγέννησης.

Στη διάπλαση του χαρακτήρα της μεγάλης κυρίας της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας συντέλεσε ασφαλώς και το οικογενειακό κλίμα: αφενός η αυταρχική ανατροφή, κυρίως από πλευράς της μητέρας της, και αφετέρου το μεγαλοαστικό περιβάλλον, που της παρείχε κάθε δυνατότητα για παιδεία και πνευματική καλλιέργεια.

Η Πηνελόπη πέρασε την παιδική και εφηβική ηλικία της στην Αλεξάνδρεια, με πολλά ταξίδια στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ο γάμος της με τον επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα το 1895 άνοιξε το δρόμο για την πνευματική της ανάπτυξη και ωριμότητα. Από το γάμο αυτόν απέκτησε τρεις κόρες, τη Σοφία, τη Βιργινία και την Αλεξάνδρα, τις οποίες ανέθρεψε υποδειγματικά.

Το έμφυτο συγγραφικό ταλέντο της Πηνελόπης Δέλτα εκδηλώθηκε ήδη από την παιδική της ηλικία, η δε προσφορά της στην παιδική λογοτεχνία υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του παιδικού βιβλίου στη χώρα μας, σε μια εποχή που το είδος αυτό εξέλειπε.

Ανεξίτηλα στην καρδιά και στη μνήμη αναρίθμητων παιδιών έμειναν τα έργα της «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου», «Στα μυστικά του βάλτου», «Μάγκας» και —το πλέον αγαπητό ίσως— «Τρελαντώνης», αφιερωμένο στον αδελφό της Αντώνη Μπενάκη.

Η Πηνελόπη Δέλτα είχε γίνει μέλος σε πολλά επιστημονικά σωματεία και εταιρείες, συμβάλλοντας με κάθε μέσο στην προώθηση των γραμμάτων και του πολιτισμού.

Μεγάλη θεωρείται και η συμβολή της στη συγκέντρωση προφορικών πηγών της σύγχρονης ιστορίας. Ξεκινώντας με τις καταγραφές των απομνημονευμάτων των Μακεδονομάχων, οι οποίες αποτελούν σήμερα πολύτιμες ιστορικές πηγές, κατόρθωσε να συλλέξει προφορικές μαρτυρίες και διηγήσεις για τα πιο σημαντικά, πολιτικά και πολεμικά, γεγονότα του καιρού της.

Η ευαισθησία της στα εθνικά θέματα και η οικογενειακή της παράδοση δεν την άφηναν αμέτοχη στις δύσκολες στιγμές της χώρας. Το 1918 πήρε μέρος σε δύο αποστολές στην Ανατολική Μακεδονία, για να βοηθήσει παλιννοστούντες ομήρους από τη Βουλγαρία.

Την ίδια ευαισθησία έδειξε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940. Η γεμάτη πατριωτισμό ψυχή της Πηνελόπης Δέλτα δεν άντεξε τη βαριά ατμόσφαιρα της γερμανικής εισβολής, κι έτσι η σπουδαία αυτή πνευματική προσωπικότητα πήρε τη μεγάλη απόφαση να θέσει τέλος στη ζωή της.

Τη Δευτέρα 5 Μαΐου 1941 ο Παύλος Παλαιολόγος αποχαιρέτησε την Πηνελόπη Δέλτα από τη στήλη που διατηρούσε στο «Ελεύθερον Βήμα». Στο χρονογράφημά του, που επιγράφεται «Μορφές που χάνονται», διαβάζουμε τα εξής:

Όταν κάποτε αναφανή ο ερευνητής που θ’ ασχοληθή με τη δράσι της Ελληνίδας κατά τόπους και καιρούς, στην Πηνελόπη Δέλτα θ’ αφιερώση την πρώτη σελίδα της ιστορίας του. Η τιμητική αυτή θέσις ανήκει στη γυναίκα που μας έφυγε προχθές (σ.σ. ο Παλαιολόγος γράφει το κείμενό του την προτεραία της δημοσιεύσεως αυτού), αφού κατανάλωσε μια ζωή προσφέροντας την ψυχή, το πνεύμα, την περιουσία της στην υπηρεσία της ολότητος.

Θα εστένευε πολύ τον κύκλο της δράσεως της Πηνελόπης Δέλτα εκείνος που μιλώντας γι’ αυτήν θα την έβλεπε μόνο σαν μια πλούσια και φιλάνθρωπη κυρία. Στη μορφή της Δέλτα επικρατεί ο πνευματικός άνθρωπος. Η γυναίκα που πίστεψε ότι είχε κάποιαν αποστολή να επιτελέση άκουσε μια φωνή που την καλούσε να εργασθή για το σύνολο κι’ επειθάρχησε απόλυτα στο εσωτερικό αυτό προσκλητήριο. Με την ψυχή του Δασκάλου, στην καλή και στην πλατειά έννοια της λέξεως, βάλθηκε να διοχετεύση στους άλλους τις αρχές και τα ιδανικά της, να γίνη δημιουργός ενός καλλιτέρου ελληνικού κόσμου, θεμελιωμένου επάνω στην αρετή και στις εθνικές παραδόσεις.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 5.5.1941, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πιστεύουσα βαθύτατα στη δύναμι της ψυχικής αγωγής, στράφηκε με ενθουσιασμό και με θέρμη στο παιδί και στον έφηβο. Το παιδί υπήρξε η λατρεία της. Σ’ αυτό έχει αφιερωμένα όλα της σχεδόν τα βιβλία. Στη γενεά που εκκολάπτεται είδε τον αυριανό πολίτη με τη διπλή του αποστολή, του κοινωνικού και του εθνικού παράγοντος, και μαζί με τις ηθικές αρχές που εκαλλιέργησε στον κοινωνικό άνθρωπο, θέλησε να τονώση την πίστι του Έλληνος πολίτου στα εθνικά ιδανικά του. Η διπλή αυτή προσπάθεια είνε διάχυτη σε κάθε σελίδα των έργων της. Κοινωνική αλληλεγγύη και αγάπη προς την πατρίδα. Με όλους τους τρόπους, με τα βιβλία και με το προσωπικό παράδειγμά της εκήρυξε ότι ο άνθρωπος δεν είνε μια μονάδα ανεξάρτητη από το μεγάλο όγκο του πλήθους, που μπορεί να διαθέτη εγωιστικά τον εαυτό του. Η τελειοποίησις του ατόμου συνίσταται στην τοποθέτησί του στο πλαίσιο του συνόλου, στην πλήρη εκπλήρωσι των καθηκόντων του απέναντι των άλλων.

Κοινωνικός παράγων ο καθένας μας, αλλά συγχρόνως και φρουρός των ιδανικών της πατρίδος. Επάνω σ’ αυτές τις βάσεις, νομίζω, στράφηκε η προσπάθειά της. Αν το φύλο της την εκράτησε μακρυά από τις ένοπλες εξορμήσεις του έθνους, κατέβαλε ως αντισήκωμα της απουσίας της τις λαμπρές αυτές ιστορικές αφηγήσεις που αποτελούν πολύτιμο εθνικό κεφάλαιο, πλούσια πηγή τονώσεως κι’ ενημερώσεως των μεταγενεστέρων. Εργατική, ευσυνείδητη, με το τάλαντο αληθινού συγγραφέως, με δύναμι δημιουργική, σε στρωτή δημοτική γλώσσα, χωρίς να γράψη στεγνή και άψυχη ιστορία, εζωντάνεψε το Βυζάντιο και μας εχάρισε σε συναρπαστικό ανάγνωσμα την πιο ζωντανή εικόνα των μακεδονικών αγώνων.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 5.5.1941, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η αγωγή, η προσήλωσις στις ιδέες της, ο φανατισμός στις αρχές της την είχαν κάμη αυστηρή και τόσο μονοκόμματη, ώστε να μην μπορή ούτε ως αστείο ν’ ανεχθή ό,τι ήταν ασυμβίβαστο προς τον ηθικό κώδικά της. Κρατώ λίγα γράμματα της Πηνελόπης Δέλτα. Το ένα απ’ αυτά είνε από τα πιο σκληρά και τα πιο πικρά που έχει λάβη η στήλη του χρονογραφήματος. Το αμάρτημά της ήταν ότι, ασχολουμένη με μια υπόθεσι διαρρηκτών δημοσίου ταμείου, θέλησε σε τόνο εύθυμο να πη ότι εκείνο που μας συγκρατεί από μια κακή πράξι, περισσότερο από τις ηθικές μας αρχές είνε η φρόνησις και ο φόβος της αποκαλύψεώς μας. Σε τέτοια ζητήματα η Δέλτα δεν ήξερε ούτε αστεία ούτε παραδοξολογίες. Ξεσπάθωσε αγριεμένη. Έγραψε στην εφημερίδα, έγραψε στον υποφαινόμενο, απευθύνθηκε και στο υπουργείο Τύπου ακόμη για να καταγγείλη το χρονογράφο ως συνήγορα των διαρρηκτών. Αργότερα πήρα και φιλικά γράμματά της, όταν συνέβαινε να συμπέσουν οι ιδέες μας ή όταν ήθελε να εμπνεύση κανένα θέμα. Διατηρώ όμως ζωηρή την ανάμνησι της πρώτης εκείνης επιστολής σαν ένα δείγμα —και γι’ αυτό σας απησχόλησα με προσωπική περίπτωσι— της ακαμψίας της Πηνελόπης Δέλτα κάθε φορά που ενόμιζε ότι υπονομεύονται τα θεμέλια των αρχών της.

Η φιλανθρωπική της εκδήλωσις είνε ο άλλος τομεύς της δράσεώς της. Η γαντοφορεμένη φιλανθρωπία. Δεν έρριχνε κόκκαλα στους πεινασμένους σκύλους. Η βοήθειά της, διακριτική, ανώνυμη κάποτε, έφθανε χωρίς να πληγώνη. Πολύς κόσμος ευεργετήθηκε από τη Δέλτα, χωρίς να υποπτεύεται από ποιον προέρχεται η ευεργεσία. Αόρατος άγγελος που κατέβαινε στο σπίτι του πονεμένου και, αφανής, επούλωνε τις πληγές.

Καθηλωμένη στην καρέκλα της όπου τα τελευταία χρόνια την κατεδίκασε η παράλυσις των κάτω της άκρων, η σεβαστή δέσποινα έκλινε για πάντα το ευγενικό της κεφάλι, γεμάτη από θλίψι για τους δύσκολους καιρούς που διανύει η πατρίδα της, στην οποίαν αφιέρωσε την ψυχή και το πνεύμα της.