PFAS: Πώς τα «παντοτινά χημικά» περνούν στο νερό, τον αέρα και το αίμα μας

Έπειτα από πιέσεις περιβαλλοντικών και καταναλωτικών οργανώσεων, οι ΗΠΑ επέβαλαν ανώτατα όρια για τις ουσίες PFAS, γνωστές και ως «παντοτινά χημικά», μια απειλή μακράς διαρκείας που απασχολεί πλέον και την Ευρώπη.

Τα PFAS βρίσκονται στο νερό που πίνουμε, τις συσκευασίες των τροφίμων, στα μαγειρικά σκεύη μας, τα κρεβάτια όπου κοιμόμαστε, ακόμα και μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό.

Πουθενά στον κόσμο, κανείς δεν γλιτώνει από τα παντοτινά χημικά που πέφτουν με το νερό της βροχής.

Οι PFAS, ή υπερφθοριωμένες αλκυλιωμένες ενώσεις, είναι μια ομάδα χιλιάδων βιομηχανικών χημικών που δεν διασπώνται στον ανθρώπινο οργανισμό και χρειάζονται δεκαετίες για να αποδομηθούν περιβάλλον.

Για ορισμένα PFΑS, ο χρόνος ημιζωής στο ανθρώπινο σώμα φτάνει τις αρκετές δεκαετίες

Εδώ και δεκαετίες χρησιμοποιούνται ευρέως σε αντικολλητικά σκεύη, αδιάβροχα ρούχα, αντιπυρικές μονώσεις, κόλλες, ακόμα και συσκευασίες προϊόντων.

Καρκίνος, διατάραξη των ορμονικών επιπέδων, υπέρταση αναπτυξιακές διαταραχές σε παιδιά και προβλήματα γονιμότητας είναι μερικές από πιθανές παρενέργειες αυτών των ουσιών, αν και μέχρι σήμερα δεν έχει αποδειχθεί αιτιακή σχέση.

Η αμερικανική Υπηρεσία Περιβαλλοντικής Προστασίας επιβάλει για πρώτη φορά ανώτατα όρια για πέντε PFAS, καθώς και για μείγματα που περιέχουν μια έκτη τέτοια ουσία.

Στο μεταξύ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ετοιμάζεται να απαγορεύσει έναν αριθμό PFAS στους αφρούς πυρόσβεσης, μια σημαντική πηγή ρύπανσης, αναφέρει το BBC.

Ορισμένες εταιρείες έχουν ήδη αρχίσει τη σταδιακή κατάργηση ορισμένων PFAS που έχουν μελετηθεί περισσότερο, τα PFOS και PFOA. Έχει διαπιστωθεί πως είναι επιβλαβή για το ανοσοποιητικό σύστημα και έχουν συνδεθεί με προβλήματα στην ανάπτυξη των παιδιών, τη γονιμότητα και το μεταβολισμό.

Πόσο διαρκούν τα παντοτινά χημικά;

Δεδομένου ότι οι PFAS είναι πολύ σταθερά μόρια και δεν αποβάλλονται εύκολα, μπορούν να συσσωρεύονται στους ζωντανούς οργανισμούς. Κι αυτό σημαίνει ότι ακόμα και χαμηλά επίπεδα έκθεσης μπορεί με την πάροδο του χρόνου να οδηγήσουν σε συνέπειες.

Το πόσο σταθερά είναι τα παντοτινά χημικά εξαρτάται από τη χημική σύστασή τους. Και δεν είναι όλα ίδια.

Όλες οι ουσίες PFAS έχουν σκελετό από άτομα άνθρακα. Όσα έχουν λιγότερα από έξι άτομα άνθρακα λέγονται «βραχείας αλυσίδας», όσα έχουν περισσότερα είναι «μακράς αλυσίδας».

Τα PFAS μακράς αλυσίδας φαίνεται ότι παραμένουν στο ανθρώπινο σώμα περισσότερο καιρό, τουλάχιστον σύμφωνα με μια μικρή μελέτη σε εργαζομένους αεροδρομίου στη βόρεια Σουηδία.

Οι υπάλληλοι έπιναν νερό μολυσμένο με PFAS από αντιπυρικούς αφρούς που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαχείριση ατυχήματος. Το αίμα τους βρέθηκε να περιέχει PFOS μακράς αλυσίδας με ημιζωή 2,93 ετών  και PFOA με ημιζωή 1,77 ετών – αυτός είναι ο χρόνος που απαιτείται για να πέσει η συγκέντρωση της ένωσης στο μισό.

Ένα πιο κοντό μόριο με την ονομασία PFBS, αντίθετα., έχει ημιζωή μόλις 44 ημερών, πιθανώς επειδή οι νεφροί αποβάλλουν ευκολότερα τα μόρια βραχείας αλυσίδας.

Μια άλλη μελέτη, η οποία εξέταζε ανθρώπους που εκτέθηκαν για περισσότερο χρόνο σε PFAS στη νότια Σουηδία, εκτιμούσε ότι η ημιζωή ενός άλλου PFAS με την ονομασία PFHxS φτάνει τα 5,3 χρόνια, ενώ των PFOS 3,4 χρόνια και των PFOA 2,7 xr;onia.

Για ορισμένα PFOS με διακλαδώσεις του σκελετού άνθρακα ο χρόνος ημιζωής στο ανθρώπινο σώμα φτάνει τις αρκετές δεκαετίες.

Στο νερό, όμως, τα παντοτινά χημικά παραμένουν πολύ περισσότερο, με κάποιες μελέτες να υπολογίζουν ότι τα PFOA έχουν ημιζωή άνω των 90 ετών, ενώ τα PFOS άνω των 40.

Από πού προέρχεται η ρύπανση;

Μια από τις συχνότερα αναφερόμενες πηγές ρύπανσης με PFAS είναι οι πυροσβεστικοί αφροί, ειδικά αυτοί που χρησιμοποιούνται για την κατάσβεση εύφλεκτων υγρών.

Τα PFAS δρουν ως «επιφανειοδραστικά», μειώνουν δηλαδή την επιφάνειακή τάση του νερού (την τάση των μορίων H2Ο να μένουν ενωμένα μεταξύ τους) ώστε ο αφρός να απλώνεται ευκολότερα.

Μόνο που ο αφρός μπορεί να ξεπλυθεί και να καταλήξει στα εδάφη και τα υπόγεια ύδατα.

Επιπλέον, τα παντοτινά χημικά χρησιμοποιούνται ευρέως σε αδιάβροχες επιστρώσεις ρούχων ή συσκευασιών τροφίμων, όπως τα χάρτινα κουτιά για πίτσα, ώστε να επιβραδύνουν τον διαποτισμό τους με λόπη.

Για τον ίδιο λόγο χρησιμοποιούνται σε χαλιά και ταπετσαρίες επίπλων. Μια μελέτη εντόπισε τέτοιες ουσίες στο 60% των παιδικών κλινοσκεπασμάτων και ρούχων.

Τα PFAS χρησιμοποιούνται επίσης ευρέως σε πλαστικά, όπως σε πλαστικά δοχεία τροφίμων, για να εμποδίζουν το λέκιασμα. Και σε αυτή την περίπτωση όμως μελέτες έχουν δείξει διαρροή στα τρόφιμα.

Το 2022, η περιβαλλοντική οργάνωση Environmental Working Group βρήκε μια άλλη πηγή ρύπανσης: τη λυματολάσπη μονάδων βιολογικού καθαρισμού.

Περίπου 80 εκατομμύρια στρέμματα εδαφών καλλιεργήσιμων εκτάσεων στις ΗΠΑ εκτιμάται ότι έχει ρυπανθεί λόγω λυματολάσπης που χρησιμοποιείται ως λίπασμα και εδαφοβελτιωτικό.

Εκτός από PFAS μακράς αλυσίδας που δύσκολα αποβάλλονται από το ανθρώπινο σώμα, η λυματολάσπη περιέχει επίσης μικροπλαστικά, μια άλλη σύγχρονη μάστιγα.

Πρόσφατη μελέτη ανίχνευσε PFAS ακόμα και στο χαρτί τη τουαλέτας, το οποίο σύμφωνα με τους ερευνητές μπορεί να αυξάνει τις συγκεντρώσεις στη λυματολάσπη.

Και από τη στιγμή που θα φτάσουν στο χωράφι, τα παντοτινά χημικά θα βρουν τρόπο να φτάσουν στο φαγητό μας.