Οι Ναζί του Bauhaus: Oι συνεργάτες και οι χειρότεροι μεταξύ των πρωτοπόρων του ντιζάιν

Αν και η ημέρα του θανάτου της Otti Berger δεν είναι γνωστή, ο τόπος και η αιτία θανάτου της είναι. Τον Απρίλιο του 1944, η Berger – μερικώς κουφή, Εβραία, κομμουνίστρια – συνελήφθη στην πόλη της, το Zmajevac, στη γερμανοκρατούμενη Γιουγκοσλαβία. Στις 29 Μαΐου, επιβιβάστηκε σε ένα μεταγωγικό για το Άουσβιτς. Μετά από αυτό, τίποτα.

Από τους οκτώ σπουδαστές του Bauhaus που πέθαναν στο Άουσβιτς – οι μισοί από όσους δολοφονήθηκαν σε άλλα στρατόπεδα και γκέτο – η Berger ήταν η πιο γνωστή. Μαζί με την Anni Albers και τη Gunta Stölzl, είχε φέρει επανάσταση στην υφαντική, μετατρέποντάς την από τέχνη σε τέχνη. Είχε πάει στο Dessau (Ντέσαου) της Γερμανίας -την πόλη που είναι διάσημη για την καλλιτεχνική σχολή του Bauhaus-, το 1927, όταν ήταν 28 ετών.

Την ίδια χρονιά η σχολή είχε ανοίξει ένα τμήμα αρχιτεκτονικής. Λίγους μήνες αργότερα, ένας νεαρός Αυστριακός ονόματι Fritz Ertl εγγράφηκε για να σπουδάσει εκεί.

Όταν ξανασυναντήθηκαν

Η σχολή του Bauhaus ήταν πάντα μικρή, με τους φοιτητές του να ξεπερνούν μετά βίας τους 200. Είναι πιθανό ότι η Berger και ο Ertl θα γνώριζαν ο ένας τον άλλον, τουλάχιστον εξ όψεως. Το 1944, οι τροχιές των ζωών τους θα διασταυρωθούν ξανά, έστω και για τελευταία φορά.

Ο Ertl, μέχρι τότε μέλος του ναζιστικού κόμματος και Ούντερστουρμφυρερ των SS, είχε σχεδιάσει για το Άουσβιτς αυτά που χαρακτηρίζονταν στα αρχιτεκτονικά σχέδια ως Badeanstalten – λουτρά. Ήταν τα κρεματόρια στα οποία θα καίγονταν ό,τι είχε απομείνει από την Otti Berger.

Τον Δεκέμβριο του 1938, μια έκθεση με τίτλο Bauhaus 1919-1928 άνοιξε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) της Νέας Υόρκης. Την επιμελήθηκε ο Herbert Bayer, ενώ ο κατάλογός της γράφτηκε επίσης από τον ίδιο. Ο Bayer, ο οποίος σχεδίασε την περίφημη γραμματοσειρά του Bauhaus, είχε προσκληθεί στην Αμερική από τον διευθυντή του MoMA, Alfred Barr.

Οι Bauhauslers είχαν βιώσει από πρώτο χέρι τις ναζιστικές μεθόδους, καθώς η σχολή τους εκδιώχθηκε από το Dessau το 1932 από τη νέα κυβέρνηση του NSDAP της πόλης και τελικά έκλεισε υπό την πίεση της Γκεστάπο στο Βερολίνο

Τα υφαντά της Otti Berger / Photo: Wikimedia Commons

Δείτε το έργο της Otti Berger

Η Otti Berger έφτασε μέχρι το Λονδίνο

Ο Bayer ήταν ο τελευταίος από τους δασκάλους της σχολής που έφτασε. Ήδη υπήρχαν δύο πρώην διευθυντές της, ο Walter Gropius και ο Mies van der Rohe, ο αρχιτέκτονας Marcel Breuer, η καλλιτέχνις υφαντουργίας Albers, ο καλλιτέχνης σύζυγός της Josef και ο László Moholy-Nagy.

Η Otti Berger είχε προσπαθήσει να τους ακολουθήσει, αλλά έφτασε μόνο μέχρι το Λονδίνο. Θεωρώντας τα σχέδιά της πολύ ριζοσπαστικά για τα βρετανικά γούστα και τα αγγλικά ακατανόητα στα αυτιά της, τα οποία είχαν πρόβλημα ακοής, επέστρεψε στο σπίτι της στο Zmajevac τον επόμενο χρόνο.

Μέχρι τότε, ήταν σαφές τι ήταν ο εθνικοσοσιαλισμός

Οι Bauhauslers είχαν βιώσει από πρώτο χέρι τις ναζιστικές μεθόδους, καθώς η σχολή τους εκδιώχθηκε από το Dessau το 1932 από τη νέα κυβέρνηση του NSDAP της πόλης και τελικά έκλεισε υπό την πίεση της Γκεστάπο στο Βερολίνο τον επόμενο χρόνο. Οπότε, η έκθεση του MoMA θα όριζε το Bauhaus ως ό,τι δεν ήταν ο ναζισμός: Δημοκρατικό αντί για τυραννικό, ορθολογικό αντί για σκοταδιστικό, υψηλόφρων αντί για κτηνώδες.

Ήταν μια μερική άποψη, αλλά ήταν η άποψη που επικράτησε. Όταν η Γερμανία άρχισε να ανασυγκροτεί τη σύγχρονη ιστορία της μετά το 1945, χρειάζονταν άγγελοι για να αντικαταστήσουν τις πρόσφατες λεγεώνες των διαβόλων. Το Bauhaus, στην αμερικανική του φαντασία, έγινε ένας τόπος ηρωισμού, ακόμη και μαρτυρίου. Ο ναζισμός ήταν, εξ ορισμού, κάτι άθλιο που συνέβη στη σχολή, δεν ξεπήδησε από αυτήν.

Πάνω από κάθε έκθεση -το Bauhaus ως τόπος πολιτικής διαμάχης, απομακρύνθηκε, κατασχέθηκε, αφομοιώθηκε και έζησε στη δικτατορία- κρέμεται το ίδιο ερώτημα: Τι θα πιστεύαμε σήμερα για τη σχολή αν ο Mies van der Rohe δεν την είχε κλείσει το 1933;

O Walter Gropius, πρώην διεθυντής της σχολής του Bauhaus / Photo: Wikimedia Commons

Ένα αναπάντητο ερώτημα

Όπως θέλει να δείξει ένα τρίο εκθέσεων στη Βαϊμάρη αυτό το καλοκαίρι, αυτό δεν ήταν και τόσο αληθινό. Ογδόντα χρόνια μετά τη δολοφονία της Otti Berger, η πόλη που φιλοξένησε τόσο την κυβέρνηση της Γερμανίας μετά το 1918 όσο και το πρώτο από τα τρία Bauhauses έκανε το θαρραλέο βήμα να επανεξετάσει τη σχέση της σχολής με τον εθνικοσοσιαλισμό. Αν η ιστορία του Herbert Bayer αφηγήθηκε ασπρόμαυρη στο MoMA, η Βαϊμάρη την αφηγείται σε αποχρώσεις του γκρι.

Πάνω από κάθε έκθεση -το Bauhaus ως τόπος πολιτικής διαμάχης, απομακρύνθηκε, κατασχέθηκε, αφομοιώθηκε και έζησε στη δικτατορία- κρέμεται το ίδιο ερώτημα: Τι θα πιστεύαμε σήμερα για τη σχολή αν ο Mies van der Rohe δεν την είχε κλείσει το 1933;

Ο πρόωρος θάνατος του Bauhaus σήμαινε ότι δεν χρειάστηκε ποτέ να αντιμετωπίσει τα διλήμματα που αντιμετώπισε τα επόμενα 12 χρόνια η συντριπτική πλειονότητα των σπουδαστών του που δεν πήγαν στην εξορία.

Οι Ναζί μπορεί να μισούσαν το Bauhaus, αλλά αναγνώριζαν το καλό σχέδιο

Ενενήντα χρόνια μετά το τέλος της, η σχολή παραμένει καθορισμένη από τις καθαρές γραμμές των σχεδίων της – η καρέκλα Wassily του Breuer, η ασημένια τσαγιέρα της Marianne Brandt – πολλά από τα οποία εξακολουθούν να παράγονται.

Το Bauhaus πούλησε τη νεωτερικότητα ως ακομπλεξάριστη, δημοκρατική, μαζική (αν και τα προϊόντα του ήταν πάντα ακριβά). Οι Bauhauslers ήταν φιλελεύθεροι, απελευθερωμένοι, με μια αλλόκοτη προτίμηση στα πάρτι με θεματικό dress code. Τι θα γινόταν όμως αν αγωνιζόταν μέχρι το 1938, τη χρονιά που ο Bayer έφυγε για την Αμερική;

Η περίπτωσή του δίνει μια απάντηση: Οι Ναζί μπορεί να μισούσαν το Bauhaus, αλλά αναγνώριζαν το καλό σχέδιο όταν το έβλεπαν. Έτσι στον Herbert Bayer ανατέθηκε από μεσάζοντες και όχι απευθείας από το Υπουργείο Προπαγάνδας του Γκέμπελς, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, να φτιάχνει διαφημιστικές αφίσες για τις ναζιστικές εκστρατείες. Μία από αυτές, Το θαύμα της ζωής, πουλούσε στον γερμανικό πληθυσμό την υποχρεωτική στείρωση των Erbkranken («οι αδύναμοι», μια κατηγορία που περιελάμβανε τους επιληπτικούς, τους ομοφυλόφιλους και τους εκ γενετής κωφούς).

Αφίσα του Herbert Bayer / Photo: Wikimedia

Ήταν συνεργάτης;

Μετά τον πόλεμο, ζώντας στο Άσπεν του Κολοράντο, ο Bayer αρνήθηκε να συζητήσει αυτή την εποχή, αναφερόμενος σε αυτήν μόνο ως το «διαφημιστικό του καθαρτήριο». Ήταν συνεργάτης; Τίποτα δεν υποδηλώνει ότι είχε συμπάθειες προς τους εθνικοσοσιαλιστές- η σύζυγος, η κόρη του και πολλοί φίλοι του στο Βερολίνο ήταν Εβραίοι.

Και όμως. Αν η έκθεση που επιμελήθηκε στο MoMA το 1938 είχε δει τη σχέση μεταξύ του Bauhaus και του ναζισμού ως μια σχέση αγγέλων και διαβόλων, η δική του ιστορία υποδήλωνε την ανάγκη για μια πιο διαφοροποιημένη άποψη.

Το ίδιο ισχύει και για τους περισσότερους από τους Bauhauslers, τα ονόματά τους έχουν πλέον ξεχαστεί σε μεγάλο βαθμό, οι ιστορίες των οποίων αφηγούνται στις εκθέσεις της Βαϊμάρης. Ο φωτογράφος και κομμουνιστής Willi Jungmittag ήταν ένας από τους δύο μόνο φοιτητές του Dessau που εκτελέστηκαν από τους Ναζί για πολιτική αντίσταση. Η καταχώρηση του στον κατάλογο των εκθέσεων δεν ξεκινάει όμως με τον απαγχονισμό του στις φυλακές του Βρανδεμβούργου-Γκόρντεν το 1944, αλλά με δύο φωτογραφίες που είχε τραβήξει στα μέσα της δεκαετίας του 1930, ενός μικρού αγοριού με ένα μοντέλο αεροπλάνου και ενός κοριτσιού με ένα αρκουδάκι, Mädchen mit Teddy.

Βιαστικά συμπεράσματα

«Και τα δύο παιδιά είναι τευτονικά ξανθά, και το καθένα ταιριάζει στα στερεότυπα των φύλων που προωθούσε ο εθνικοσοσιαλισμός» γράφει ο Charles Darwent στην Guardian και συνεχίζει: «Οι φωτογραφίες μπορεί να προορίζονταν για ναζιστική προπαγάνδα, αν και, δεδομένης της δολοφονίας του Jungmittag, στην πραγματικότητα έγιναν από έναν από τους λίγους μαθητές του Bauhaus του οποίου τα αντιναζιστικά διαπιστευτήρια είναι αδιαμφισβήτητα. Πρέπει να προσέχουμε να μην βγάζουμε βιαστικά συμπεράσματα»
Όπως και οι περισσότεροι Γερμανοί, οι Bauhauslers φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό κράτησαν χαμηλό προφίλ και περίμεναν να περάσει η φρίκη. Ο ζωγράφος Wilhelm Imkamp εγκατέλειψε την αφαίρεση για να εργαστεί ως πολεμικός καλλιτέχνης, υιοθετώντας το είδος του γλυκανάλατου ρεαλισμού που ενέκρινε ο Φύρερ. Αποσπασμένος στο Παρίσι στις αρχές του 1944, ο Imkamp αναζήτησε τον παλιό δάσκαλό του στο Bauhaus, εξόριστο στο Neuilly-sur-Seine, τον σπουδαίο Wassily Kandinsky. Μόλις τελείωσε ο πόλεμος, επέστρεψε αθόρυβα στην αφαίρεση.

Ο Wilhelm Wagenfeld, σχεδιαστής της διάσημης λάμπας WG 24 του Bauhaus, χαρακτηρίστηκε «πολιτικό παράσιτο» επειδή αρνήθηκε να ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα και στάλθηκε στο ανατολικό μέτωπο

H λάμπας WG 24 του Bauhaus / Photo: Wikimedia Commons

Τα γυάλινα σκεύη του Wilhelm Wagenfeld για το γερμανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση του 1937 στο Παρίσι / Photo: Wikimedia Commons

Η φορντική γραμμή συναρμολόγησης

Ο Wilhelm Wagenfeld, σχεδιαστής της διάσημης λάμπας WG 24 του Bauhaus, χαρακτηρίστηκε «πολιτικό παράσιτο» επειδή αρνήθηκε να ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα και στάλθηκε στο ανατολικό μέτωπο. Πριν από αυτό, όμως, είχε λάβει μέρος σε εκθέσεις υψηλού επιπέδου των Ναζί, παρέχοντας τα γυάλινα σκεύη για το μπαρ του γερμανικού περιπτέρου στη Διεθνή Έκθεση του 1937 στο Παρίσι.

Από τις εκθέσεις της Βαϊμάρης αναδεικνύονται λίγοι ήρωες και κάποιοι δειλοί. Ο Ernst Neufert είχε πάρει κατάκαρδα τις διδαχές του Walter Gropius για τη φορντική γραμμή συναρμολόγησης, εφευρίσκοντας μια τυποποιημένη αρχιτεκτονική μονάδα που ονόμασε οκτάμετρο, την οποία ο αρχιτέκτονας του Χίτλερ, ο Άλμπερτ Σπέερ, θεώρησε ως κλειδί για τη νίκη στον ολοκληρωτικό πόλεμο.

Το 1944, ο Neufert ζήτησε να δείξει το βιβλίο του για το θέμα «στον Reichsleiter Martin Bormann, ο οποίος θα μπορούσε ίσως να το δείξει στον Φύρερ». Δεν είναι γνωστό αν αυτό συνέβη- ούτε αν ο Gropius απάντησε στη χαρούμενη επιστολή που του έστειλε ο Neufert στο Χάρβαρντ το 1947, υπενθυμίζοντάς του τη δουλειά που είχαν κάνει μαζί πάνω στο θέμα στο Dessau.

Tο Άουσβιτς περιγράφεται ως «ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα του κινήματος Bauhaus»

Από τις εκθέσεις της Βαϊμάρης απουσιάζει απροσδόκητα ο Theodor Bogler, ένας κεραμίστας που εγκατέλειψε το Bauhaus για να γίνει μοναχός στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων Maria Laach στη Ρηνανία. Στα χρόνια μετά το 1933, ο Bogler πάντρεψε την κατασκευή μοντερνιστικών αγγείων με τη δημοσίευση δηλητηριωδών αντισημιτικών κειμένων.

Παρά την απουσία του Bogler, οι εκθέσεις της Βαϊμάρης δεν κάνουν πίσω. Σε ένα απόσπασμα από τον κατάλογο μιας έκθεσης του 2016 στο Παρίσι, το Άουσβιτς περιγράφεται ως «ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα του κινήματος Bauhaus».

Το σύνθημα της σχολής – Kunst und Technik: eine Neue Einheit! (Τέχνη και Τεχνολογία: μια νέα ενότητα!) – σήμαινε ένα πράγμα για τον Berger και κάτι άλλο για τον Ertl. Όταν ο Ertl δικάστηκε τελικά το 1972 για το ρόλο του στο σχεδιασμό του κρεματόριου στο οποίο κάηκε το αεριοποιημένο σώμα του συναδέλφου του Bauhausler, υποστήριξε ότι δεν είχε ιδέα για τη χρήση στην οποία θα χρησιμοποιούνταν. Είπε ότι ήταν απλώς ένας αρχιτέκτονας, ο οποίος εφάρμοζε στην πράξη τα πράγματα που είχε μάθει στο Dessau. Κρίθηκε αθώος.

Η Otti Berger, στην πίσω γραμμή με το περίτεχνο καπέλο, σε κάποιο πάρτι στο σπίτι της / Photo: Wikimedia Commons

*Η έκθεση The Bauhaus As a Site of Political Contest, 1919-1933, θα παρουσιαστεί στο Museum Neues Weimar, η έκθεση Removed – Confiscated – Assimilated, 1930/37 στο Bauhaus Museum και η έκθεση Living in the Dictatorship, 1933-1945 στο Schiller Museum. Όλες διοργανώνονται από το Klassic Stiftung Weimar και διαρκούν από τις 9 Μαΐου έως τις 15 Σεπτεμβρίου.

*Με στοιχεία από theguardian.com