Μακεδονία: Η μακραίωνη ελληνική παράδοση

[…] Η μεταπολεμική πολιτειακή οργάνωση της Γιουγκοσλαβίας βοήθησε την καλλιέργεια έντονων εθνικιστικών τάσεων μέσα στις «δημοκρατίες» του ομόσπονδου κράτους, που οδηγούν κάποτε σε εκδηλώσεις επικίνδυνες τόσο για την εσωτερική συνοχή του κράτους όσο και για τις εξωτερικές του σχέσεις προς γειτονικά, φιλικά, υποτίθεται, κράτη. Μια από τις δημοκρατίες αυτές αυτοτιτλοφορήθηκε «Μακεδονία», καθιέρωσε ένα γλωσσικό ιδίωμα ως επίσημη γλώσσα της και την ονόμασε μακεδονική, και τέλος αναζήτησε μιαν εθνική ταυτότητα με ιστορικό παρελθόν.

Και απ’ αυτό το σημείο αρχίζει μια περίεργη και πονηρή κίνηση: αφού βάφτισαν το κράτος τους Μακεδονία και τους κατοίκους του Μακεδόνες, θεώρησαν πολύ απλό και πρόσφορο να οικειοποιηθούν την ιστορία αυτού του λαού που έζησε στον βορειοελλαδικό χώρο πριν από 2.500 χρόνια, όταν οι σλαβικοί λαοί, απ’ όπου κατάγονται, βρίσκονταν ακόμη στις μακρινές στέπες της Ασίας. Για να γίνει όμως αυτή η οικειοποίηση, απαραίτητο ήταν να αποκοπεί η ιστορία των Μακεδόνων από την ιστορία των Ελλήνων και να αποδειχθεί πως και οι αρχαίοι Μακεδόνες (όπως και οι σημερινοί αποκαλούμενοι «Μακεδόνες») δεν είχαν καμία «εθνική» σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες, αλλά ήταν ένα φύλο συγγενικό ίσως, όπως οι Θράκες λ.χ., αλλά ξένο προς αυτούς που κατοικούσαν από τη Θεσσαλία και νοτιότερα. Σ’ αυτή την πρόθεσή τους δεν χρειάστηκε να καινοτομήσουν· υπήρχαν και ιστορικοί και γλωσσολόγοι που υποστήριζαν μια τέτοιαν άποψη, όσο κι αν η πλειοψηφία των ερευνητών σήμερα δεν αποδέχεται αυτή τη θέση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.9.1988, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το ισχυρότερο ίσως όπλο τούς το πρόσφερε το ελληνικό πάθος, άμετρο και αλόγιστο τόσο στους αρχαίους καιρούς όσο και στις μέρες μας. Ο Δημοσθένης, ο φανατικός και θανάσιμος εχθρός του Φιλίππου, αδίστακτα αποκαλεί τον Μακεδόνα βασιλιά «βάρβαρο»· και δεν είναι μόνον αυτός. Για τους Αθηναίους του 4ου αιώνα π.Χ. οι Μακεδόνες του Φιλίππου, με την αρχαϊκή πολιτειακή τους δομή, την αγροτική οικονομία και τη λιτή ζωή τους, αποτελούσαν μια κοινωνία «καθυστερημένη», «απολίτιστη», «βαρβαρική».

Αυτή είναι η εικόνα που μας άφησαν τα κείμενα του αθηναίου ρήτορα και των ομοφρόνων του. Και η συναρπαστική φωνή του Δημοσθένη μάς είχε πείσει πως ο «βάρβαρος Μακεδόνας» ήταν ένας άξεστος και αγροίκος βασιλιάς, ανάξιος να λογαριάζεται για πολιτισμένος Έλληνας, και πως όλοι οι εταίροι του δεν γνώριζαν τίποτε άλλο από τη σκληρή και άμουση στρατιωτική αγωγή και τις ταπεινές διασκεδάσεις του στρατιώτη.

Κι όμως, από τις λίγες έστω πληροφορίες που διαθέταμε θα μπορούσαμε να είμαστε πιο δύσπιστοι προς τον αθηναίο ρήτορα. Γνωρίζαμε βέβαια πως αυτός ο «βάρβαρος» εξασφάλισε για τον διάδοχό του ως δάσκαλο τον Αριστοτέλη, που έφτασε στη Μακεδονία με τον μαθητή και φίλο του τον Θεόφραστο, όπως γνωρίζαμε πως ο ίδιος ανέθεσε στον Λεωχάρη, έναν από τους πιο λαμπρούς γλύπτες του 4ου αιώνα π.Χ., να κάνει τα πορτρέτα της οικογένειάς του για να τα στήσει στην Ολυμπία, ενώ μουσικοί, ποιητές, γλύπτες και ζωγράφοι από τους πιο φημισμένους ζούσαν και εργάζονταν στη μακεδονική πρωτεύουσα.

Ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο ίδιος ο Φίλιππος είχε αλληλογραφία με τον ανιψιό και διάδοχο του Πλάτωνα στην Ακαδημία, τον Σπεύσιππο, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση του προκατόχου του Περδίκκα Γ’, που είχε «πολιτικό σύμβουλο» έναν άλλο σπουδαίο μαθητή του Πλάτωνα, τον Ευφραίο. Η παράδοση αυτή ήταν παλιά στη Μακεδονική αυλή. […]

Όμως, κανένας Έλληνας δεν θα μπορούσε να βρει πιο λαμπρή πνευματική συντροφιά από τον βασιλιά Αρχέλαο (413-399 π.Χ.): ο Ζεύξις ζωγράφισε το ανάκτορό του, όπου ήρθαν και έζησαν οι δύο σπουδαιότεροι ποιητές των χρόνων του, ο Αγάθων και ο Ευριπίδης. Ο τελευταίος μάλιστα έγραψε και παρουσίασε στη Μακεδονία το πιο λαμπρό του έργο, τις «Βάκχες» (αλήθεια, σε ποιο βαρβαρικό ακροατήριο ν’ απευθυνόταν;), πέθανε και θάφτηκε εκεί.

Ωστόσο, αυτές οι πολύ σημαντικές πληροφορίες, σκόρπιες και αποσπασματικές, δεν ήταν ικανές να μας πείσουν για την πολιτιστική παράδοση των Μακεδόνων, που δημιούργησαν την ελληνιστική λάμψη σε όλη την Ανατολή. Χρειάστηκαν οι ανασκαφές για να μας αποκαλύψουν τα ίδια τα έργα της τέχνης, τα σπίτια όπου ζούσαν οι άνθρωποι αυτοί, τα σκεύη που χρησιμοποιούσαν, τους τάφους όπου αναπαύονταν για πάντα, για να καταλάβουμε πως στην Αλεξάνδρεια και στο Πέργαμο και στην Αντιόχεια και ως πέρα στη Βακτριανή θέλησαν να ξαναστήσουν έναν κόσμο που είχαν αφήσει πίσω στη μακρινή πατρίδα τους, στη Μακεδονία, στις Αιγές, στο Δίον, στην Πέλλα και σε άλλες πόλεις που μόλις τώρα η αρχαιολογική σκαπάνη ξεσκεπάζει (όταν δεν την σταματούν!) μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας.

[…]

Οι πιο γνήσιες ελληνικές καταβολές κάρπισαν με τον πιο γόνιμο τρόπο στα δημιουργήματα της τέχνης. Σ’ αυτά είναι δύσκολο να πλαστογραφήσεις τις πολιτιστικές αξίες, γιατί η γλώσσα της τέχνης προδίνει αμέσως τόσο την καταγωγή της όσο και τους στόχους της· μαρτυρεί τόσο αυτόν που την μιλά όσο κι αυτόν που την ακούει. Και τα έργα που μας χάρισαν οι ανασκαφές της μακεδονικής γης, με πρώτα και καλύτερα τα αριστουργήματα της Βεργίνας, μιλούν μια γλώσσα που και ως γραμματική και ως σύνταξη οδηγούν σε μια μακρόχρονη ελληνική παράδοση.

Η απαράμιλλη ευγένεια των σχημάτων, η λιτή εκφραστικότητα των μορφών, η ευαισθησία και η σοφία στη σύλληψη και στην εκτέλεση μαρτυρούν ότι είναι έργα καμωμένα από ανθρώπους που είχαν πίσω τους μια μακρότατη καλλιτεχνική παράδοση υψηλής στάθμης και προορίζονται για ανθρώπους που είχαν την καλλιέργεια για να εκτιμήσουν τις αξίες αυτές.

[…]

*Αποσπάσματα από επιφυλλίδα του Μανόλη Ανδρόνικου, που έφερε τον τίτλο «Η αρχαιολογική αποκάλυψη της Μακεδονίας» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 25 Σεπτεμβρίου 1988.

Όπως εξηγεί ο αείμνηστος καθηγητής, τα ευρήματα της μακεδονικής γης, τα λαμπρά δημιουργήματα της μακεδονικής τέχνης, ήταν έργα καμωμένα από ανθρώπους που είχαν κληρονομήσει μια μακραίωνη καλλιτεχνική παράδοση υψηλής στάθμης (δηλαδή, την ελληνική παράδοση) και προορίζονταν για ανθρώπους υψηλού πνευματικού επιπέδου, που τους επέτρεπε να εκτιμήσουν τις αξίες αυτές.