«Φόνισσα»: To «σκοτάδι» στις σελίδες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Μπορεί να έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας που η πένα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μας χάρισε το σκληρό λογοτεχνικό μυθηστόρημα «Η Φόνισσα», ωστόσο ακόμα καταφέρνει να μας ελκύει με έναν αλλόκοτο και σκοτεινό τρόπο.

Το κείμενο έχει δεχθεί μία σειρά αναλύσεων τόσο από λογοτεχνικής, όσο και από εγκληματολογικής και ποινικής προσέγγισης. Ο τρόπος που ο συγγραφέας προσπάθησε να διεισδύσει στην ψυχή της ηρωίδας θεωρήθηκε μοναδικός, την στιγμή που παράλληλα μεταφέρεται στον αναγνώστη ο ευρύτερος περίγυρος του νησιού, η θέση της γυναίκας στη μικρή κοινωνία και οι αντιθέσεις μεταξύ των φτωχών χωρικών και των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων.

Το μυθιστόρημα έχει ανεβεί στη σκηνή ως θεατρική παράσταση, έχοντας δεχθεί μία σειρά διασκευών από πολλούς Έλληνες σκηνοθέτες. Το 1974 γυρίστηκε ως κινηματογραφική ταινία, σε σκηνοθεσία του Κώστα Φέρρη, με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Αλκαίου. Το 1993 γυρίστηκε κι άλλη ταινία που προβλήθηκε στην ΕΡΤ σαν μικρή σειρά τριών επεισοδίων. Το 2014 ανέβηκε στη σκηνή ως όπερα από την Εθνική Λυρική Σκηνή. Το 2023 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο με την Εύα Νάθενα να αναλαμβάνει την σκηνοθεσία και την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στον πρωταγωνιστικό ρόλο της «Φόνισσας».

Το αρχετυπικό ελληνικό θρίλερ

Η δράση της ιστορίας εξελίσσεται στη Σκιάθο, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Κεντρικό πρόσωπο του έργου είναι η Φραγκογιαννού, μια ηλικιωμένη χήρα. Η Φραγκογιαννού έχει ζήσει μια βασανισμένη ζωή. Η πείρα την δίδαξε ότι η ζωή για μια γυναίκα είναι γεμάτη στενοχώριες. Πιστεύει ότι η γέννηση ενός κοριτσιού φέρνει μόνο δυστυχία. Και στο ίδιο το κορίτσι, αλλά και στους γονείς του, ιδίως αν είναι φτωχοί.

Στην αρχή της ιστορίας, βλέπουμε τη Φραγκογιαννού να ξενυχτάει για μέρες, δίπλα στην κούνια της άρρωστης, νεογέννητης εγγονής της. Τότε, περνούν από το μυαλό της όλες οι δύσκολες στιγμές της ζωή της. Η κούραση και η αϋπνία, την κάνουν να παραλογίζεται και σκοτώνει το μωρό. Αν και αρχικά νιώθει τύψεις, κατά βάθος δεν μετανιώνει για την πράξη της. Αντίθετα, αρχίζει να πιστεύει ότι ίσως είναι θέλημα Θεού να βοηθήσει τον κόσμο, σκοτώνοντας τα μικρά κορίτσια.

Στη συνέχεια, η Φραγκογιαννού θα κάνει και άλλα εγκλήματα, πάντοτε πιστεύοντας ότι τα κάνει «για καλό». Αν και δεν συνειδητοποιεί ακριβώς το κακό που κάνει, αρχίζει να νιώθει φοβερές τύψεις. Η αστυνομία, κάποια στιγμή, την υποψιάζεται και η Φραγκογιαννού θα προσπαθήσει να ξεφύγει στα βουνά.

Ποια θα είναι η τύχη της τελικά; Θα καταφέρει να σωθεί ή θα τιμωρηθεί για τα εγκλήματά της; Θα την κρίνει άραγε «η δικαιοσύνη του Θεού» ή «η δικαιοσύνη των ανθρώπων»;

Ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας

Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας στην Ελλάδα, με την έννοια ότι έγραφε για να βιοποριστεί. Όσο ζούσε όμως, δεν ευτύχησε να δει ούτε μια μικρή συλλογή διηγημάτων του τυπωμένη σε βιβλίο – ήταν όλα τους διασκορπισμένα σε εφημερίδες και περιοδικά. ‘Ετσι συμπίπτει και ο ισχυρισμός του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, του Χαλκιδαίου φιλολόγου που αφοσιώθηκε στη μελέτη και την ανάδειξη του παπαδιαμαντικού έργου, ότι ποτέ δεν θα είμαστε σε θέση να έχουμε μια πλήρη και ακριβή έκδοση των «Απάντων» του.

Η ακρίβεια και η πληρότητα, λέει, είναι αρετές που εξασφαλίζονται όταν ο ίδιος ο συγγραφέας φροντίζει την έκδοση, ή τουλάχιστον όταν έχει διασωθεί όλο του το αρχείο. Εκείνο του Παπαδιαμάντη όμως, όποιο κι αν ήταν, στο μεγαλύτερο μέρος του έχει χαθεί.