Ανδρέας Μιχαλακόπουλος: Η επιταγή του εθνικού καθήκοντος

[…]

Εξόχως ευγενής και πνευματικός άνθρωπος, κορυφαίος δικηγόρος, απαράμιλλος ρήτωρ, μεγάλος πολιτικός, υπέρμαχος του δημοκρατικού πολιτεύματος, οραματιστής και στοχαστής ευγενών ιδεών αλλά και προγραμματιστής μεγάλων έργων, με μίαν φράσιν ένας μεγάλος Έλλην, αυτός υπήρξεν ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος.

Η φύσις, συνήθως φειδωλή εις την απονομήν χαρίτων, εφάνη εξαιρετικά ευμενής απέναντί του και δεν παρέλειψε αρετήν και ικανότητα με την οποίαν να μην τον προικίσει.

Χαρακτήρ αλύγιστος, αισθήματα ευγενικά, νους διαυγής, εφοδιασμένος με απέραντες γνώσεις, τις οποίες του εξησφάλισε η έντονος μελέτη, συνδυασμένη με την αντίληψιν και την μνήμην.

Αρίστευε με καταπληκτικήν άνεσιν εις όλους τους τομείς από νεαροτάτης ηλικίας. Αριστεύς εις το σχολείον, μη υπάρχοντος ανωτέρου βαθμού, ως εσημείωσεν ο γυμνασιάρχης του, πρώτος εις την Σχολήν των Ευελπίδων, καταπλήσσει τους εξεταστάς του, ως κατέπληξεν αργότερον τους καθηγητάς της Νομικής Σχολής.

Ως δικηγόρος εθεμελίωσεν μετ’ άλλων την μεγάλην παράδοσιν του Δικηγορικού Συλλόγου των Πατρών και παρέμειναν αλησμόνητοι αι ενώπιον των δικαστηρίων, πολιτικών και ποινικών, παραστάσεις του. Ηυτύχησε τότε η πόλις να καταλέγει μεταξύ των τέκνων της τον Ανδρέαν Μιχαλακόπουλον και τον Δημήτριον Γούναρην. Αι μνημειώδεις αγορεύσεις των δύο τούτων κορυφαίων ρητόρων συνεκέντρωναν του πατραϊκού λαού τον θαυμασμόν και το ενδιαφέρον.

Δεν περιόρισεν όμως τας ενασχολήσεις του εις την νομικήν επιστήμην, την οποίαν τόσον θαυμασίως υπηρέτησεν.

Επεδόθη συγχρόνως εις ειδικάς οικονομικάς μελέτας, επεξέτεινεν αυτάς και εις τους άλλους κλάδους τής εν γένει διοικήσεως και τας συνεπλήρωνε διά συνεχών και επιμελών σπουδών.

Καίτοι ανεδείχθη ταχέως εις προσωπικότητα της οποίας η φήμη είχε εξαπλωθεί πέραν της πόλεως των Πατρών, δεν έσπευδε να εκδηλώσει την ευγενή φιλοδοξία να διαθέσει τας δυνάμεις του υπέρ του έθνους και του λαού, όπως επιμόνως του εζητείτο, αλλά παρέτεινε το στάδιον της προετοιμασίας του μέχρις ότου η Επανάστασις του 1909 και η εμφάνισις εις το πολιτικόν προσκήνιον του Ελευθερίου Βενιζέλου διέλυσαν τους δισταγμούς του και τον έπεισαν ότι επέστη η ώρα την οποίαν το αναμορφωτικόν και αναπλαστικόν πνεύμα του ανέμενε διά να εκδηλωθεί.

Κατά τας εκλογάς της 8ης Αυγούστου 1910 εκλέγεται πανηγυρικώς πρώτος πληρεξούσιος Αχαϊοήλιδος και ολίγον αργότερον προσχωρεί εις το νεοσύστατον Κόμμα των Φιλελευθέρων.

Επανεκλέγεται θριαμβευτικώς εις τας εκλογάς της 28ης Νοεμβρίου 1910 μετά καταπληκτικής πλειοψηφίας.

Εις την Βουλήν διακρίνεται αμέσως μεταξύ όλων των διαπρεπεστέρων ρητόρων της Εθνοσυνελεύσεως της εποχής και αναδεικνύεται εξέχον μέλος της κοινοβουλευτικής επιτροπής προς επεξεργασίαν του σχεδίου των αναθεωρητικών διατάξεων του Συντάγματος.

Εκλέγεται διά τρίτην φοράν κατά τας εκλογάς της 11ης Μαρτίου 1912 και την 31ην Μαΐου 1912 ορκίζεται διά πρώτην φοράν ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας εις την κυβέρνησιν Βενιζέλου. Από την θέσιν αυτήν σχεδιάζει και παρασκευάζει μεθοδικώς την λύσιν του αγροτικού προβλήματος που εταλάνιζε την χώραν. Ιδρύει τους γεωργικούς συνεταιρισμούς, δημιουργεί την αγροτικήν πίστιν, περιφρουρεί τον εθνικόν πλούτον, αναπτύσσει ολόκληρον πρόγραμμα γεωργικής, εμπορικής και βιομηχανικής πολιτικής, λαμβάνει σημαντικά μέτρα προστασίας των εργατικών τάξεων και ασφαλίσεως των εργαζομένων από των εργατικών ατυχημάτων.

Εις την προσωρινήν κυβέρνησιν Θεσσαλονίκης μετέχει ως υπουργός Δημοσίων Κτημάτων και Εσωτερικού Εποικισμού, συνεχίζων από της θέσεως ταύτης τας υπέρ των αγροτών και της αγροτικής πολιτικής του κράτους επιτυχείς προσπαθείας του.

Το 1917 αναλαμβάνει το υπουργείον Γεωργίας και αργότερον προσωρινώς και το υπουργείον Στρατιωτικών. Μετέχει της Οικονομικής Διασυμμαχικής Συνδιασκέψεως του 1918 εις Λονδίνον, περιοδεύει τας συμμαχικάς χώρας διά να προβάλει τα ελληνικά συμφέροντα και μετέχει ενεργώς εις τας διπλωματικάς προσπαθείας προς ικανοποίησιν των εθνικών διεκδικήσεων.

Μετά τας εκλογάς του Νοεμβρίου 1920 και την ήτταν του Κόμματος των Φιλελευθέρων ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος απεσύρθη προσωρινώς της πολιτικής, διά να επανέλθει μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν, διορισθείς αντιπρόσωπος της Ελλάδος εις διεθνείς οργανισμούς και εις την Κοινωνίαν των Εθνών.

Εκλέγεται και αύθις βουλευτής Πατρών κατά τας εκλογάς της 16ης Δεκεμβρίου 1923. Εις την σχηματισθείσαν μετά ταύτα κυβέρνησιν Βενιζέλου μετέχει ως υπουργός Οικονομικών και μετά την παραίτησιν του Βενιζέλου και την απομάκρυνσίν του εκ της πολιτικής ιδρύει το Κόμμα των Συντηρητικών Δημοκρατικών. Αι συνεχείς κυβερνητικαί κρίσεις που επηκολούθησαν οδηγούν τον Πρόεδρον της Δημοκρατίας να αναθέσει εις τον Ανδρέαν Μιχαλακόπουλον την 5ην Οκτωβρίου 1924 τον σχηματισμόν νέας κυβερνήσεως. Και είναι ευτυχής σύμπτωσις ότι συνέπεσεν η ημερομηνία των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντος του με την ημερομηνίαν της αναδείξεώς του ως πρωθυπουργού της Ελλάδος.

Η πολιτική τότε κατάστασις δεν παρείχε δυνατότητας κυβερνητικής σταθερότητος και η κυβέρνησις Μιχαλακοπούλου παρέμεινε μόλις εννέα μήνας εις την εξουσίαν. Παρά ταύτα, επέτυχε την ακύρωσιν του πρωτοκόλλου περί βουλγαρικών μειονοτήτων, το οποίον είχε υπογράψει η προκάτοχος κυβέρνησις Σοφούλη, και την σύναψιν του Προσφυγικού Δανείου, διά του οποίου επεδιώχθη η αποκατάστασις των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Μνημειώδες έργον, οφειλόμενον εις την προσωπικήν ενασχόλησιν του Ανδρέου Μιχαλακοπούλου, ήτο η επίλυσις του σπουδαιοτάτου θέματος της υδρεύσεως Αθηνών και Πειραιώς εκ της λίμνης του Μαραθώνος. Δεν είναι βεβαίως δυνατόν να αναμνησθεί κανείς όλων των προσπαθειών και επιτυχιών του Ανδρέου Μιχαλακοπούλου ως πρωθυπουργού της χώρας. Οφείλω όμως να τονίσω την κοινοβουλευτικήν ευθιξίαν την οποίαν επέδειξε κατά την ταραχώδη εκείνην εποχήν και την τεραστίαν προσπάθειαν την οποίαν κατέβαλε, εν μέσω στρατιωτικών κινημάτων, όπως στηρίξει και ασφαλίσει το υγιές κοινοβουλευτικόν πολίτευμα εις τον τόπον.

Εις την επελθούσαν δικτατορίαν Παγκάλου αντέδρασε αδιστάκτως και υπέδειξεν ότι μόνον ελεύθεραι εκλογαί θα ημπορούσαν να εξασφαλίσουν την πολιτικήν ομαλότητα.

Αποκατασταθέντος του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος μετέχει εις την σχηματισθείσαν οικουμενικήν κυβέρνησιν Ζαΐμη ως υπουργός των Εξωτερικών.

Από της θέσεως ταύτης προπαρασκεύασε το έδαφος διά την συμφιλίωσιν με την Γιουγκοσλαβία, αι μετά της οποίας σχέσεις είχον περιέλθει εις δυσχερεστάτην θέσιν λόγω της βεβιασμένης υπογραφής υπό της δικτατορίας Παγκάλου της περιφήμου Συνθήκης των Αθηνών του 1926, και συγχρόνως ανέπτυξεν έξοχον δραστηριότητα προς διακανονισμόν τών μετά της Ρουμανίας και Βουλγαρίας σχέσεων της Ελλάδος και έθεσε τας βάσεις της ελληνοϊταλικής και ελληνοτουρκικής προσεγγίσεως.

Το 1928 εσχηματίσθη, μετά τας εκλογάς, κυβέρνησις Βενιζέλου και ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος ανέλαβε και αύθις το υπουργείον Εξωτερικών, ολίγον δε αργότερον και καθήκοντα αντιπροέδρου της κυβερνήσεως.

Από της θέσεως αυτής μετέσχεν όλων των προσυνεννοήσεων διά την υπογραφήν του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου της Άγκυρας και ανέπτυξε γενικότερον λίαν επιτυχή διπλωματικήν δραστηριότητα καθ’ όλην την διάρκειαν της περιόδου 1928-1932.

Εις την τελευταίαν κυβέρνησιν Βενιζέλου των αρχών του 1933 διετήρησε την θέσιν του υπουργού Εξωτερικών.

Εν συνεχεία μέχρι της δικτατορίας Μεταξά δεν ανεμίχθη εις τον επίσημον πολιτικόν βίον, παρά μόνον διά της εκλογής του αριστίνδην ως γερουσιαστού το 1934.

Με την κατάλυσιν του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος υπό της δικτατορίας Μεταξά αρχίζει διά τον Μιχαλακόπουλον περίοδος πραγματικής ψυχικής αγωνίας διά την τύχην του τόπου. Αι αντιδράσεις του κατά της δικατορίας οδήγησαν εις την σύλληψίν του, κατά Φεβρουάριον 1938, και την εκτόπισίν του εις Πάρον, καίτοι ησθένει σοβαρώς. Η διαμονή του εκεί υπό δυσμενεστάτας συνθήκας είχεν ως αποτέλεσμα την κατάρρευσιν της υγείας του και τελικώς τον θάνατον, όστις επήλθε την 27ην Μαρτίου 1938 εις τον «Ευαγγελισμόν» όπου είχε μεταφερθεί, αφού προηγουμένως η κυβέρνησις Μεταξά επέδειξεν όλην την σκληρότητά της. Ο θάνατός του υπήρξε πρόωρος και άδικος, και εξέλιπεν εις μίαν στιγμήν που η χώρα είχε μεγίστην ανάγκην της παρουσίας του.

Ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος ως πολιτικός έθεσε τας βάσεις μιας νέας οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Ως διπλωμάτης προσέφερε υψίστας υπηρεσίας. Ανεδείχθη ως μία των πλέον διακεκριμένων πολιτικών φυσιογνωμιών της νεοτέρας Ελλάδος, επέδειξεν εις όλην την ζωήν του σταθεράν αφοσίωσιν προς τους ελευθέρους θεσμούς και ηκολούθησε πάντα την επιταγήν του εθνικού καθήκοντος.

Τα πνευματικά του προσόντα, συνδυαζόμενα με την απέραντον μόρφωσίν του, του έδιδαν την πρωτοπορίαν μεταξύ των συγχρόνων του. Η ρητορική του δεινότης, απηλλαγμένη στόμφου, ήτο διδακτική και ακαταμάχητος. Ηγάπησε την πόλιν των Πατρών και την μείζονα περιοχήν, η οποία τοσάκις τον ανέδειξε πρώτον βουλευτήν, και κατέλιπεν εις τον Δήμον Πατρέων, μετά τον θάνατόν του, την βιβλιοθήκην του, την οποίαν με τόσην φροντίδα συνεκέντρωσε κατά την διάρκειαν του βίου του. Η πόλις θα αισθάνεται πάντοτε την υπερηφάνειαν ότι ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος ήτο γέννημα ιδικόν της.

Οι ολίγοι αυτοί έντεχνοι λόγοι εις μνήμην του υπερόχου ανδρός δεν αρκούν βέβαια διά την έστω και αμυδράν σκιαγράφησιν της προσωπικότητός του και την υπόμνησιν των προσφερθεισών υπ’ αυτού υπηρεσιών εις την χώραν. Αλλά τούτο δεν βλάπτει την μνήμην του, η οποία παραμένει άσβεστος εις την καρδίαν όσων τον εγνώρισαν και την οποίαν θα κατασφαλίσει η Ιστορία.

Ήδη η πόλις των Πατρών με τον αποκαλυφθέντα ανδριάντα εξεπλήρωσε ένα μέρος τού προς αυτόν χρέους της, και εύχομαι να το πράξει και δι’ άλλα ευγενή και έξοχα τέκνα της, τα οποία δικαιούνται επίσης την απόδοσιν της οφειλομένης τιμής.

Η μνήμη του Ανδρέου Μιχαλακοπούλου, η οποία εύρε ήδη διά του ανδριάντος του την υλικήν έκφρασίν της, είμαι βέβαιος ότι θα ασκήσει δι’ αυτού και την ηθικήν επιρροήν της και θα αποτελέσει αφορμήν φρονηματισμού και παιδεύσεως των επερχομένων.

*Ομιλία που είχε εκφωνήσει ο αείμνηστος πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος (1926-2016) στη γενέτειρά του, την Πάτρα, στις 5 Οκτωβρίου 1975, με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων ανδριάντα του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου (ο Στεφανόπουλος ήταν τότε υπουργός Εσωτερικών της κυβέρνησης Κωνσταντίνου Καραμανλή).

Ο Κωστής Στεφανόπουλος

Ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα στις 17 Μαΐου 1875 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 27 Μαρτίου 1938.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το φύλλο του «Ελευθέρου Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 23 Σεπτεμβρίου 1932, δύο ημέρες πριν από τη διεξαγωγή των βουλευτικών εκλογών εκείνου του έτους.