Παπαφλέσσας: Η παράδοξη σύνθεση τής εξ ανατολών θρησκείας και της ελληνικής ψυχής

Βρίσκω σ’ ένα λόγο που εξεφώνησε ο καθηγητής της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κ. Ι. Θ. Κακριδής μια παρατήρηση που αξίζει να μας σταματήσει. Δεν είνε το κύριο θέμα του λόγου του. Το κύριο θέμα του είνε η παιδεία, οι σχέσεις, ειδικώτερα, ανάμεσα στο δάσκαλο και το μαθητή. Η παρατήρηση που με σταματά —απλή αφετηρία του ωραίου αυτού πανεπιστημιακού λόγου— είνε η ιστορική προσπάθεια, ο «πόθος» του ελληνικού λαού, όπως τον χαρακτηρίζει ο κ. Κακριδής, να συνταιριάσει το χριστιανισμό και τον ελληνισμό σ’ ένα αρμονικό σύνολο. Ας προσθέσουμε αμέσως από τώρα ότι, στην αγωνία αυτή, τόσο η διάρκειά της όσο και οι μεταπτώσεις της, κ’ η έντασή της, δίνουν ένα χαρακτήρα επικό μαζί και δραματικό.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.6.1950, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στάθηκε σ’ άλλους συνειδητή και σ’ άλλους ασύνειδη. Εγνώρισε τη μεροληψία, τη διαστροφή, την τυφλότητα του φανατισμού. Οι ωραιότερές της στιγμές, οι πιο κορυφαίες, ίσως να μην είνε οι πιο συνειδητές. Αποκαλύπτεται, φυσικά, κανείς μπροστά στους τρεις Ιεράρχες, τον Βασίλειο, τον Γρηγόριο και τον Ιωάννη, χριστολάτρες κι’ ελληνολάτρες μαζί, καθώς παρατηρεί ο κ. Κακριδής — που εξεφώνησε το λόγο του παίρνοντας ακριβώς αφορμή από τον επίσημο πανηγυρισμό της γιορτής τους. Δεν ξέρω όμως αν, σε τελευταίαν ανάλυση, οι υψηλότερες, οι πιο αγνές και κατά συνέπεια οι πιο ενστικτώδεις στιγμές που η παράδοξη αυτή σύνθεση τής εξ ανατολών θρησκείας και της ελληνικής ψυχής έφτασε στο κορύφωμά της, δεν είτανε κάποιες φαινομενικά άσχετες με το θέμα, ξένες προς κάθε είδους σοφία και πρόθεση. Αναφέρω μια, στην τύχη, επειδή μου έρχεται τώρα στο νου: η στιγμή, λογουχάρη, που ο Παπαφλέσσας σηκώνει τα ράσα του, τα δένει κόμπο να μη του μπερδεύονται στα πόδια, αρπάζει το καρυοφίλλι στο δεξί και στέκεται ολόρθος στο Μανιάκι να κλείσει το δρόμο στον Ιμπραήμ. Δεν μπορώ να παραβιάσω το άδυτο της ψυχής του ήρωα και δεν στέκομαι να φυλλομετρήσω την Ιστορία με την ελπίδα ν’ ανακαλύψω έτσι μίαν εγγυημένη, εξακριβωμένη εκδοχή. Παίρνω την εικόνα καθ’ εαυτήν, σαν περίπτωση μαζί και σαν σύμβολο που —αυτό είνε αναμφισβήτητο— εξέφρασε την ψυχή του ελληνισμού μ’ ένταση, διάρκεια και αυθεντικότητα μοναδική μέσα στον ιστορικό χρόνο. Αναγκάζομαι έτσι, δίχως καμμιά διάθεση για δημοκοπία, να παραλληλίσω τη στιγμή στο Μανιάκι με τη στιγμή στις Θερμοπύλες, εικοσιτέσσαρες αιώνες πριν.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.6.1950, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο παλιός αρχιμανδρίτης του Μωριά ήταν ίσως μια ψυχή, από την αυστηρά εκκλησιαστική άποψη, κολασμένη. Είχε χαριστεί πολύ, δίχως άλλο, στην εγκόσμια ζωή, είχε πέσει σ’ αμαρτήματα συγκεκριμένα. Η χριστιανική συνείδηση δεν έπαψε ωστόσο ποτέ να μιλάει μέσα του, ο ίδιος, όπως κάθε χριστιανός, δεν μπορεί παρά να είταν ένας αυστηρός κριτής του εαυτού του. Μπορεί και να υπερέβαλλε, ακόμα, την ενοχή του, με την απλοϊκή εμπιστοσύνη του πιστού που δεν είχε ποτέ την άνεση να φτάσει στο σκεπτικισμό. Όμως το κάλλος, το σύνθετο κάλλος του Παπαφλέσσα, βγαίνει από την αντίφαση ακριβώς αυτή. Είνε η δραματική έκφραση που έδωσε ο χριστιανισμός στην Ιστορία με το να βάλει τον άνθρωπο, τον ίσαμε τότε φυσικά αντιμέτωπο με τον περίγυρό του, και αντιμέτωπο στον εαυτό του. Ο πολεμιστής που στάθηκε στο Μανιάκι είνε ένας μακρυνός, απώτατος απόγονος του Ετεοκλή. Τον βαραίνει το προσωπικό του αμάρτημα, κι’ όμως στέκεται να πολεμήσει για να σωθεί η πατρίδα του και μαζί να πληρωθεί το ρηθέν της Μοίρας. Ίσαμε σήμερα η ζωή δεν μας έχει προσφέρει υψηλότερες συνθέσεις απ’ αυτήν.

Είνε ακριβώς το σημείον όπου διασταυρώνονται ο χριστιανισμός με τον ελληνισμό. Αντίρροπες δυνάμεις, όχι ξένες, είχανε πάντα το αυθεντικότερο γνώρισμα κάθε μεγάλης αντιδικίας: ένα ποσοστό εσωτερικής συγγένειας. Μέσα στην καταχνιά τού ιστορικού γίγνεσθαι ψαχουλεύονται καθώς δυο τυφλές φυσικές δυνάμεις που γυρεύουν να έρθουν σ’ επαφή, ν’ αναμετρηθούν ή να ζευγαρώσουν. Υπάρχει ένα στοιχείο αγωνίας στην αμοιβαία αυτή αναζήτηση. Υπάρχει ακόμα η λαχτάρα για την κατάκτηση του κόσμου, μια υψηλή ξεσυνέρια (σ.σ. άμιλλα, ανταγωνισμός). Υπάρχει, τέλος, η διαίσθηση για κάτι το τελειωτικά ασυμβίβαστο. Η πλάστιγγα γέρνει πότε από δω και πότε από κει, ο ήρωας γίνεται πότε περισσότερο ιερωμένος και πότε περισσότερο πολεμιστής. Δεν πρόκειται τώρα πια για τον Παπαφλέσσα. Πρόκειται για έναν οποιοδήποτε ανώνυμο ρασοφόρο μέσα στους τέσσερες αιώνες της δουλείας, ή για έναν οποιοδήποτε ταπεινό δούλο του Θεού.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.8.1962, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο λαός, ωστόσο, με την εξαίσια απλότητά του, βρίσκει τον τρόπο να λύσει το πρόβλημα. Επειδή δεν μπορεί να βάλει τον κόσμο στην υπηρεσία του Θεού, βάζει το Θεό στην υπηρεσία του κόσμου. Μια ισορροπία είνε, κατά βάθος, αυτή που του χρειάζεται, λοιπόν την πετυχαίνει, και με τον συνοπτικότερο τρόπο. Η δημιουργός δύναμη περιορίζεται στις ηθικές ιδιότητές της, αποκτά εθνικότητα, παίρνει μέρος, απονέμει δικαιοσύνη. Την επικαλείσαι, σε εισακούει, κι’ όταν δεν το κάνει, σημαίνει πως φταις εσύ. Η θρησκευτική φιλοσοφία του ελληνικού λαού πλάστηκε αυθόρμητα, κατ’ εικόνα και ομοίωσή του. Αδύνατος κάτω από την οθωμανική κατοχή, αγκάλιασε με το φυσικώτερο τρόπο τη θρησκεία που έδινε θάρρος και παραμυθία στους αδικημένους. Δεν αποχρωματίστηκε όμως από τη μεταφυσική της προέκταση. Απομόνωσε, αφομοίωσε τα συγγενικά του στοιχεία της και τα έκανε δύναμη ενεργό. Μετουσίωσε την απάρνηση σε δράση!

Ίσως θα πει κανείς, εραστής του απολύτου, πως έχουμε εδώ μιαν αυθαίρετη μετάπλαση, παρερμηνεία, αν όχι παραφθορά. Τι σημαίνει! Οι θρησκείες επλάστηκαν για τον άνθρωπο, είνε φυσικό λοιπόν ν’ ακολουθούν την ιστορική του μοίρα. Τη σύνθεση που δεν μπόρεσαν, στο μάκρος είκοσι αιώνων, να πετύχουν οι διανοητές κ’ οι κάθε τύπου πνευματικοί ηγέτες στο ιδανικό επίπεδο, ο λαός την πέτυχε αυτομάτως, αυτοδύναμα, στη βάση. Το τάμα είνε ειδωλολατρεία και χριστιανισμός μαζί, δίχως καμμιάν εσωτερική αντίφαση. Ο Χάρος εξακολουθεί να παίρνει τις ψυχές με το ίδιο τυπικό όπως και πριν από την εμφάνιση του Ναζωραίου, για να τις οδηγήσει στον Παράδεισο που είνε τα Ηλύσια με νέα επιγραφή. Μήπως αυτά σημαίνουν πως δεν άλλαξε ο εσωτερικός άνθρωπος; Άλλαξε, και πολύ. Μονάχα που η αλλαγή αυτή είταν λιγότερο επανάσταση απ’ όσο νομίζαμε και περισσότερο εξέλιξη. Ο δρόμος που διανύθηκε έτσι και πάλι είνε μακρύς. Να κοιτάξουμε πίσω είνε πάρα πολύ δύσκολο. Κάθε φορά που επιχειρούμε, νιώθουμε στ’ αλήθεια με πόση ταχύτητα φεύγουμε προς καινούργια πεπρωμένα.

Η σύνθεση χριστιανισμού κι’ ελληνισμού, έχει πολύ δίκηο ο κ. Κακριδής, στάθηκε ένα βαθύ μυστικό της ιστορικής μας διαδικασίας. Αν και πρόβλημα άλυτο όμως στο καθαρά θεωρητικό επίπεδο, επέτυχε, στο καθαρά πρακτικό, να μας δώσει εξαίσιες συνθέσεις.

*Κείμενο του συγγραφέα και ακαδημαϊκού Άγγελου Τερζάκη (1907-1979), εθνικής φυσιογνωμίας στο χώρο των γραμμάτων επί σαράντα και πλέον χρόνια. Επιγράφεται «Θρησκεία κι’ εθνισμός» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Τετάρτη 21 Ιουνίου 1950.

Ο θρυλικός Παπαφλέσσας (προσωνυμία του αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Δικαίου), ένας από τους σημαντικότερους αγωνιστές και πολιτικούς της Επανάστασης του 1821, αλλά και εξέχον μέλος της Φιλικής Εταιρείας, βρήκε ηρωικό θάνατο μαζί με τους συμπολεμιστές του στο Μανιάκι, στις 20 Μαΐου 1825.