Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός: Ψυχή και κέντρον της Εθνικής Αντιστάσεως

Την Παρασκευή 20 Μαΐου 1949, πέντε λεπτά πριν από τις δύο το μεσημέρι, απεβίωσε από καρδιακή συγκοπή ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός, εξέχουσα εκκλησιαστική προσωπικότητα της νεότερης Ελλάδας, με αξιοσημείωτο ρόλο και στο πεδίο της πολιτικής. Ο εκλιπών διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος (1941-1949), καθώς και αντιβασιλέας (1944-1946), ενώ άσκησε χρέη πρωθυπουργού ένα ολιγοήμερο διάστημα, το φθινόπωρο του 1945. Η δράση του Δαμασκηνού επί Κατοχής χαρακτηρίστηκε από τολμηρές πρωτοβουλίες και ποιμαντικό έργο που αποσκοπούσε στην ανακούφιση των χειμαζόμενων από το λιμό Ελλήνων, ενώ σημαντικότατη υπήρξε η συμβολή του στη διάσωση πολυάριθμων Εβραίων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου), ο οποίος είχε γεννηθεί στη Δορβιτσά Ναυπακτίας στις 3 Μαρτίου 1891, έπασχε από σκλήρυνση της στεφανιαίας αρτηρίας και χρόνια νεφρίτιδα.

Ο μεταστάς πρωθιεράρχης είχε αισθανθεί ισχυρό —και διαρκώς εντεινόμενο με την πάροδο του χρόνου— πόνο στο νεφρό τη νύχτα της Πέμπτης προς την Παρασκευή. Έτσι κλήθηκε στη μητροπολιτική οικία, στο Ψυχικό, ο θεράπων ιατρός του, ονόματι Ντούνης, ο οποίος κατέφθασε στις 7:30 π.μ. της Παρασκευής. Αφού εξέτασε τη γενική κατάσταση του Δαμασκηνού, ο Ντούνης κάλεσε τον καθηγητή Σμπαρούνη, αμφότεροι δε ασχολήθηκαν με τον κολικό του νεφρού του ασθενούς και προσπάθησαν να καταπραΰνουν τον πόνο του με ένεση.

Ο ασθενής ησύχασε πράγματι προσωρινά, αλλά γύρω στις 11:00 π.μ. κατελήφθη από νέο έντονο άλγος, με αποτέλεσμα να κληθούν και πάλι επειγόντως στο Ψυχικό οι θεράποντες ιατροί. Αυτοί παρέμειναν συνεχώς δίπλα στην κλίνη του πρωθιεράρχη, ο οποίος υπέφερε πλέον και από οξύ πόνο στην κοιλιακή του χώρα, χωρίς πάντως να έχει παραπονεθεί έως τότε για την καρδιά του.

Τούτων δοθέντων, οι δύο ιατροί αποφάσισαν να του κάνουν νέα καταπραϋντική ένεση και ετοιμάστηκαν προς τούτο στο παραπλεύρως του ασθενούς δωμάτιο. Μόλις όμως εισήλθαν στο δωμάτιο του πρωθιεράρχη, στις 13:55, βρήκαν αυτόν νεκρόν και περιορίστηκαν στο να διαπιστώσουν το θάνατό του, ο οποίος προήλθε —όπως αποφάνθηκαν— από παράλυση των κοιλιών της καρδιάς.

Γύρω στις 17:30 έγινε από τον καθηγητή Κατσαρά —με τη βοήθεια του ιατρού Ελευθερίου— ταρίχευση του νεκρού διά πλήρους αφαιρέσεως των σπλάγχνων του. Ακολούθως οι παριστάμενοι κληρικοί ενέδυσαν με ιερά άμφια το νεκρό πρωθιεράρχη και τοποθέτησαν το σκήνωμα στη μεγάλη αίθουσα της μητροπολιτικής οικίας, όπου εψάλη τρισάγιο.

Αμέσως μόλις επήλθε ο θάνατος του Δαμασκηνού, ειδοποιήθηκαν η Αυλή, ο πρόεδρος και τα λοιπά μέλη της κυβέρνησης Σοφούλη. Στην οικία του μεταστάντος μετέβησαν από τους πρώτους ο τότε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Διομήδης, οι υπουργοί Τσαλδάρης και Τσάτσος, ο άγγλος πρεσβευτής, καθώς και εκπρόσωποι της αμερικανικής πρεσβείας και αποστολής.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας της Παρασκευής προς το Σάββατο έγινε ανάγνωση ευαγγελίων από αρχιερείς και ιερείς που ίσταντο πέριξ του νεκρού. Τις πρωινές ώρες του Σαββάτου, γύρω στις 8:00 π.μ., το σκήνωμα του αποθανόντος Αρχιεπισκόπου Αθηνών μεταφέρθηκε στο μητροπολιτικό ναό της πρωτεύουσας και εναποτέθηκε προ της Ωραίας Πύλης και επί βάθρου. Μετά τη Θεία Λειτουργία της εορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, χοροστατούντος του μητροπολίτη Ηλείας, εψάλη τρισάγιο υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του μεταστάντος  πρωθιεράρχη και ακολούθησε το προσκύνημα του σκηνώματός του από πλήθος κόσμου, παντός φύλου, ηλικίας και τάξης.

Η εφημερίδα «Το Βήμα» είχε αποχαιρετήσει τον τότε προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδος, τον πολυπράγμονα Αρχιεπίσκοπο των Ελλήνων, με το ακόλουθο πρωτοσέλιδο άρθρο της, που είχε δημοσιευτεί στο φύλλο της 21ης Μαΐου 1949:

Η αναγγελία του απροόπτου θανάτου του αρχηγού της Ελληνικής Εκκλησίας κατασυνεκίνησε τον Ελληνικόν λαόν. Ένας στενός κύκλος εγνώριζεν ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός έπασχεν εκ παλαιού καρδιακού νοσήματος, αλλά ουδέ οι θεράποντες ιατροί του εφοβούντο τόσον εγγύς το τέρμα της εκπληκτικής σταδιοδρομίας του. Ο Δαμασκηνός υπήρξε μία εξαιρετική φυσιογνωμία, η οποία εγέμισε και υπερεπήδησε τα εκκλησιαστικά πλαίσια. Η κοινή προσοχή άρχισε να στρέφεται προς αυτόν από την εποχήν του μεγάλου σεισμού της Κορίνθου, το έτος 1928. Ήτο τότε Μητροπολίτης Κορινθίας και ανεδείχθη άξιος ποιμήν του πληθυσμού της Επισκοπής του. Διέτρεξε τον κίνδυνον μαζί του. Ωργάνωσε την περίθαλψίν του. Και τέλος ανοικοδόμησε την εκ θεμελίων καταστραφείσαν πόλιν. Επροκάλεσε τότε τον θαυμασμόν του λαού και την αγάπην του κλήρου. Εξελέγη αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, αλλά η Δικτατορία της 4ης Αυγούστου δεν του επέτρεψε να καταλάβη την θέσιν, εις την οποίαν ανήλθε μετά τον πόλεμον, κατά το πρώτον έτος της Κατοχής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.5.1949, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μετεβλήθη τότε εις ψυχήν και κέντρον της Εθνικής Αντιστάσεως. Εν απουσία πάσης επί του εθνικού εδάφους πολιτικής αρχής, ανέλαβε εκ του αφανούς τα ηνία της πολιτικής ηγεσίας του δουλωμένου Έθνους. Επανέλαβε έτσι και συνέχισε την αρχαίαν παράδοσιν της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία πάντοτε εις αναλόγους στιγμάς εθνικών κρίσεων εκράτησε και τα πολιτικά ηνία της διευθύνσεως του λαού. Η πολιτική εξουσία του παρετάθη και μετά την απελευθέρωσιν διά κοινής συμφωνίας όλων των παραγόντων του Έθνους και των φίλων και Μεγάλων Συμμάχων, μέχρι της στιγμής κατά την οποίαν έγινε δυνατόν να αναδιοργανωθή η Ελληνική Πολιτεία και επανήλθε διά του δημοψηφίσματος ο Βασιλεύς Γεώργιος Β’. Τότε ο Δαμασκηνός εγκατέλειψε τα αντιβασιλικά του καθήκοντα, τα οποία ήσκησε μετά μεγάλης επιβολής και κύρους, και επανήλθε εις τον Εκκλησιαστικόν ρόλον του, μεριμνών διά την ανόρθωσιν του κλήρου και την ανάπτυξιν του ηθικού γοήτρου της Ελληνικής Εκκλησίας.

Τώρα εγκατέλειψε τελειωτικώς τα επίγεια. Ο Ύψιστος τον εκάλεσε προώρως πλησίον του. Εις την Ελλάδα και εις την Εκκλησίαν αφίνει ένα κενόν, το οποίον κανείς δεν πρόκειται να πληρώση με την πλουσίαν δραστηριότητα και την λαμπράν αίγλην που ο Δαμασκηνός εκράτησε την Αρχιεπισκοπικήν έδραν των Αθηνών. Υπήρξεν ένας μεγάλος κληρικός και ένας μεγάλος Έλλην. Ο κλήρος και ο Ελληνικός λαός έχασαν έναν αληθινόν προμαχώνα, όπου ευρήκαν ασφαλές καταφύγιον εις πικράς ημέρας. Και δικαίως θα θρηνήσουν την απροσδόκητην πτώσιν του.