Γιώργος Γραμματικάκης: Η άλλη Ελλάδα, η παράλληλη Ελλάδα

Οι περιεκτικοί χαρακτηρισμοί είναι κατά κανόνα επικίνδυνοι. Η Ελλάδα όμως —η σύγχρονη Ελλάδα— μπορεί χωρίς μεγάλη δυσκολία να χαρακτηρισθεί ως η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων. Κάποια στιγμή ένα θέμα, συχνά για λόγους τραγικούς, έρχεται στην επιφάνεια. Αρχίζει ο χορός της εκπλήξεως, των επιφωνημάτων και της καταδίκης. Επιστρατεύονται κάθε είδους ειδικοί και αναζητούνται οι αιτίες. Ότι εν τούτοις κάποια στιγμή θα φθάναμε εκεί, κάποια στιγμή θα είχαμε θύματα, κάποια στιγμή θα περνούσαμε το όριο, είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτονόητο. Συνήθως μάλιστα άνθρωποι ευσυνείδητοι ή που έβλεπαν μακρύτερα είχαν προειδοποιήσει. Το πολιτικό ωστόσο και κοινωνικό μας πλέγμα έχει μικρή την ικανότητα αντιδράσεως. Ευτυχώς, δεν διαρκούν όλα πολύ. Απλώς μέχρι την επόμενη έκπληξη, τον επόμενο θρήνο, την επόμενη υποκρισία.

Είναι γεγονός ότι η πρόσφατη και μόνον συγκομιδή των υποκριτικών εκπλήξεων είναι εντυπωσιακή. Καθώς μάλιστα αναφέρονται σε ένα ευρύ φάσμα, αενάως επαναλαμβανόμενο, είναι πρακτικό να καταταγούν οι σοβαρότερες από αυτές σε κάποιες κατηγορίες. Εννοείται ότι οι κατηγορίες είναι ενδεικτικές· και ότι μπορούν να επεκταθούν κατά τις εμπειρίες του αναγνώστη.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.4.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι εκπλήξεις από την περιβαλλοντική μας ασυνειδησία: ότι πράγματι θα φτάναμε σε καταστροφικές πλημμύρες —ή άλλοτε σε πυρκαϊές και καύσωνες θανατηφόρους— δεν υπήρχε αμφιβολία. Από την Αθήνα μέχρι τη Ρόδο και από την Κρήτη μέχρι τη Θράκη η χώρα —την οποία με εθνική ομοψυχία υπερασπιζόμαστε απέναντι στην εχθρότητα των Ευρωπαίων— φέρει σταθερά τα σημεία μιας ασίγαστης, εθνικά ομόψυχης εχθρότητας απέναντι στο φυσικό ή το ανθρωπογενές της περιβάλλον. Οι συνέπειες εν τούτοις από αυτήν την αλόγιστη στάση δεν εντοπίζονται στην ορατή μόνον εκδίκηση της φύσεως. Χειρότερη είναι η σιωπηλή, μακροπρόθεσμη εκδίκησή της· αυτήν που επιφυλάσσει ένα τοπίο που εκποιείται χάριν της «αναπτύξεως», το παρελθόν που δεν αναπνέει —και συνεπώς δεν διδάσκει— και ο εγκλωβισμός σε μια ζωή χωρίς την ανάσα της φύσης και την έγνοια του διπλανού. Οι συνέπειες εξ αυτών δεν προσφέρονται για τηλεοπτικές εκπομπές. Η ποιότητα της ζωής δεν έχει θεαματικότητα. Η κακοποίησή της μόνον έχει.

Γι’ αυτό και είναι περίπου ανώφελες οι υποκριτικές εκπλήξεις από την τηλεοπτική ασυνειδησία, που συνιστούν τη δεύτερη κατηγορία των εθνικών εκπλήξεων. Ότι η παρουσία του Κακού —όπως και του Καλού ασφαλώς— στις τηλεοπτικές οθόνες επηρεάζει τα μέγιστα δεν είναι καινούργια ανακάλυψη της ψυχολογικής ή της κοινωνιολογικής σκέψεως. Εδώ ανακαλύφθηκε με την ευκαιρία κάποιων φρικτών ανθρωποκτονιών. Ο ρόλος αλλά και η συχνή παρουσία της βίας στην τηλεόραση συζητήθηκε εν εκτάσει και ακούστηκαν οι γνωστές κοινοτοπίες περί κώδικος δεοντολογίας και ευθύνης.

Και ενώ είναι βέβαιον ότι δεν θα αλλάξει τίποτα, η παρουσία της βίας στην τηλεόραση αποτελεί και πάλι την κορυφή μιας πιο ύπουλης, σιωπηρής απειλής: αυτής των κριτηρίων δημοσιότητας που εκείνη επιβάλλει, της πλαστής ζωής που εκείνη διδάσκει, της αντικατάστασης των λόγων από τις πράξεις που εκείνη προβάλλει. Οι συνέπειες από την κατάσταση αυτή των πραγμάτων έχουν με έμφαση υπογραμμισθεί και σφραγίζουν ήδη την εθνική ζωή. Οι πολίτες γίνονται παθητικοί δέκτες μιας υποκουλτούρας και η χώρα δέσμια ποικίλων συμφερόντων. Όχι μόνον οικονομικών συμφερόντων, που επιτέλους είναι παγκόσμιο πρόβλημα, αλλά συμφερόντων που γεννά η μικρόνοια και η απαιδευσία.

Τα πράγματα είναι χειρότερα, αφού ο χώρος της παιδείας —που συνιστά την τρίτη κατηγορία των υποκριτικών εκπλήξεων— απέχει πολύ από το επιδιώκει την ποιότητα ή την ουσία. Έτσι, τα όσα κάθε χρόνο συμβαίνουν κατά τις εισαγωγικές εξετάσεις αλλά και οι καταγγελίες για τη μια ή την άλλη αδυναμία της φέρνουν συχνά στο κέντρο της υποκριτικής εκπλήξεως τα θέματα της παιδείας. Την κατάσταση της παιδείας ζουν εν τούτοις από κοντά οι περισσότεροι, αφού έχουν παιδιά σε σχολεία, σε πανεπιστήμια ή στον πικρό δρόμο του εξωτερικού. Και, εκτός από άλλα, χαρακτηρίζεται η κατάσταση αυτή από τις παλινωδίες που συνήθως ως βάση έχουν μικροκομματικά κίνητρα και μια εκτεταμένη, εντυπωσιακή συμφωνία επί του μη θίγεις τα κακώς κείμενα. Έτσι, ενώ αφθονούν οι μεγάλοι λόγοι, κάθε προσπάθεια που μπορεί να είναι ένα βήμα μπροστά υπονομεύεται. Κατά περίπτωση από τα κόμματα, κατά περίπτωση από τους γονείς, κατά περίπτωση από τους καθηγητές. Από αυτή τη σιωπηρή συμφωνία δεν εξαιρείται ούτε η ανωτάτη παιδεία. Με αποτέλεσμα να στενεύουν επικίνδυνα οι ορίζοντες οι δικοί της και οι ορίζοντες των φοιτητών. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία της «δωρεάν» παροχής των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων. Η αθλιότητα του συστήματος, μοναδικό παγκοσμίως επίτευγμα υποκρισίας και ισορροπίας συμφερόντων, έχει κατά καιρούς καταγγελθεί από υπεύθυνες πλευρές. Παραμένει, εν τούτοις, επί δεκαετίες αμετάβλητο.

Και ενώ εμφανιζόμαστε ανίκανοι να υπερασπιστούμε την ουσία του τόπου —που είναι η παιδεία, η φύση και ο πολιτισμός του—, συχνές είναι, ως τελευταία κατηγορία, οι εκπλήξεις από την ανθελληνική στάση των ξένων. Χθες η Αμερική, σήμερα η Ευρώπη, αύριο πιθανόν η πολιτική της Κίνας. Άδικα κάποιοι υπογραμμίζουν το υποτίθεται αυτονόητο: ότι καμία εξωτερική πολιτική ποτέ δεν στηρίχθηκε σε συναισθήματα ή στα δίκαια των λαών. Πολύ περισσότερο, δεν ήταν δυνατόν να στηριχθεί στη σπουδαία πράγματι παρουσία ενός πολιτισμού —του ελληνικού— που άνθησε πριν από δύο χιλιάδες χρόνια και δεν παράγει έκτοτε μεγάλα πράγματα. Κατά κανόνα, αυτόν μόνο τον πολιτισμό επικαλούμαστε. Η σύγχρονη χώρα, τραυματισμένη από την ίδια της την ανεπάρκεια και τα δημαγωγικά της σφάλματα, θεωρεί ανθελληνική κάθε κυνική εκδήλωση που εκμεταλλεύεται αυτά τα σφάλματα. Και ενώ έχουμε ιδιαίτερες επιδόσεις στον πατριωτισμό των μπαλκονιών, πραγματικό πατριωτισμό, που σέβεται τις μυστικές φωνές του τόπου και την ανάγκη κάποιας σοβαρότερης προοπτικής, ελάχιστο διαθέτουμε.

Για τις κακοτυχίες και τις υποκριτικές λοιπόν εκπλήξεις στα εθνικά θέματα ο ιστορικός του μέλλοντος δεν πρέπει να εκπλαγεί. Ας σημειωθεί μόνον ότι, ενώ το θέμα των Σκοπίων περνούσε μία ακόμη δραματική φάση, η κύρια απασχόληση μεγάλου μέρους της επώνυμης ή ανώνυμης πατρίδας αφορούσε στα νυχτερινά κέντρα και το ωράριό τους. Είχε ευτυχώς επιβεβαιωθεί ότι τα κέντρα αυτά, ως δείγματα του σύγχρονου πολιτισμού, επιχορηγούνται από το υστέρημα της εργατικής τάξεως και το πλεόνασμα —το πολιτικό και το πολιτιστικό— του αρμοδίου υπουργού.

Έτσι λοιπόν πορεύεται ο τόπος, ενώ άλλα αξίζει. Με φτιασίδια, φοβούμαι, και διαρκώς ανακαλύπτοντας τα όσα κρύβουν υποκριτικά οι πολλές στρουθοκάμηλοι που έχουν κάποια ευθύνη για την τύχη του. Και τους μεν λόγους αυτής της εθνικής συμπεριφοράς —αν είναι πολιτικοί, ψυχολογικοί ή βαθύτεροι— άλλοι είναι κατάλληλοι να ερμηνεύσουν. Αυτό που χρειάζεται να τονισθεί είναι ότι έτσι καθώς πορεύεται η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων δεν θα είχε πολύ παρόν ή μέλλον αν δεν τύχαινε να είναι ταυτόχρονα η χώρα των πραγματικών εκπλήξεων.

Εδώ χρειάζεται ένα είδος ορισμού. Πραγματική έκπληξη για την παρούσα συζήτηση είναι μια πράξη ή ένας άνθρωπος ή μια στάση ζωής που ως αιχμή ξεφεύγει από τη γνώριμη ελληνική πραγματικότητα· αιχμή που είναι, ας πούμε, στατιστικά μη αναμενόμενη, εκτός θερμοδυναμικής ισορροπίας. Τέτοιες αιχμές ευτυχώς υπάρχουν πολλές. Και ίσως το μόνο εθνικό αίτημα, αν υπάρχει, είναι να ενισχύεται με τον καιρό η παρουσία τους. Η Ελλάδα, η άλλη Ελλάδα, δεν είναι οι διάτρητοι θεσμοί, μήτε τα πελατειακά σύνδρομα των πολιτικών, μήτε εκείνη η περιδίνηση περί τα ασήμαντα και τα ταπεινά. Την Ελλάδα —την παράλληλη Ελλάδα— συνιστούν άνθρωποι ή ομάδες ανθρώπων που, ενώ η περιρρέουσα ατμόσφαιρα είναι άλλη, εξακολουθούν να πράττουν το δύσκολο, το προικισμένο ή το ουτοπικό.

Σε αυτές τις αιχμές, τις πιο σημαντικές του τόπου —όχι τόσο ως έργο αλλά ως ύφος και στάση ζωής—, ανήκε και η Μελίνα Μερκούρη. Γι’ αυτό και τώρα που έφυγε, είναι σαν ποτέ να μην είχε έλθει. Καθώς η αφόρητη φλυαρία των ημερών εκείνων καταλαγιάζει, αναδεικνύεται ο πικρός συγκλονισμός που έζησε η χώρα, επειδή ακριβώς η χώρα άλλοτε δεν ζει. Στο πρόσωπο της Μελίνας είδαμε, με μάτια θολά από την υγρασία και τη σκόνη, αυτό που δεν είμαστε. Και όσο γινόταν φανερή η σημασία των πραγμάτων του πολιτισμού ή της ψυχής που, τραγουδώντας ή κλαίγοντας, εκείνη έδειξε, η χώρα αισθάνθηκε βουβά την πιο μεγάλη, την οδυνηρότερη ίσως υποκριτική της έκπληξη.

*Έξοχο κείμενο του Γιώργου Γραμματικάκη, που έφερε τον τίτλο «Η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 17 Απριλίου 1994 (η Μελίνα Μερκούρη είχε φύγει από τη ζωή λίγο νωρίτερα, στις 6 Μαρτίου).

Ο Γιώργος Γραμματικάκης, διακεκριμένος φυσικός και ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης (διετέλεσε πρύτανης αυτού κατά τα έτη 1990-1996), γεννήθηκε στις 21 Μαΐου 1939 και απεβίωσε στις 25 Οκτωβρίου 2023.