Η τελευταία επιθυμία του Ζαν-Λικ Γκοντάρ

Την Παρασκευή 9 Σεπτεμβρίου 2022, ο Ζαν-Λικ Γκοντάρ είχε μια τελευταία επιθυμία. Χρειαζόταν ένα απόσπασμα από κάποιο γραπτό του Ζαν-Πoλ Σαρτρ για να ολοκληρώσει την ταινία του «Scénarios», αλλά το βιβλίο έλειπε από το ράφι του σπιτιού του στην Ελβετία.

Ο χρόνος μονάχα πίεζε, οι δείκτες του ρολογιού έτρεχαν προς άγνωστες κατευθύνσεις: η προθεσμία που του έμενε ήταν ασφυκτική. Η τελευταία σκηνή της ταινίας έπρεπε να γυριστεί τη Δευτέρα.

Την Τρίτη, ο σκηνοθέτης θα πέθαινε με υποβοηθούμενη αυτοκτονία.

«Το να τρέχεις ενάντια στην προθεσμία είναι το νόημα»

Ο Φαμπρίς Αραγκνό αναλαμβάνει σε αυτό το σημείο την ιστορία. Ως μακροχρόνιος συνεργάτης του Γκοντάρ, ο Αραγκνό ήταν τα μάτια και τα αυτιά του, ο έμπιστος τεχνικός του σύμβουλος. Σίγουρα από κάπου θα μπορούσε να βρει το βιβλίο.

«Έτσι, την Παρασκευή στις 5.30 το απόγευμα, οδηγώ πολύ γρήγορα στη Λωζάνη, 20 μίλια μακριά», θυμάται. «Παρκάρω το αυτοκίνητο και ιδρώνω. Τρέχω στη βιβλιοθήκη, αλλά η βιβλιοθήκη είναι κλειστή. Τρέχω σε ένα μεταχειρισμένο βιβλιοπωλείο αλλά δεν έχουν το σύγγραμμα. Έχει εξαντληθεί ούτως ή άλλως. Και τρέχω να σωθώ. Μάλλον όχι για τη ζωή μου, αλλά για τη ζωή του Ζαν Λικ».

Απροσδιόριστη τάξη, αδύνατη πρόκληση, πλοκή με υψηλά ρίσκα και ένας Γάλλο φιλόσοφος ως Άγιο Δισκοπότηρο. Αν η τελευταία πράξη του Γκοντάρ έχει «γκονταρδίτικο» πνεύμα, υπάρχει καλός λόγος: όλα ήταν μέρος ενός έργου.

Το έργο ήταν ο ίδιος ο άνθρωπος: συνυφασμένο, άρρηκτα συνδεδεμένο, αδιαχώριστο. Δεν είναι περίεργο που ο θάνατΟς του έγινε από μόνος του ένα δημιουργικό εγχείρημα. «Το να τρέχεις ενάντια στην προθεσμία είναι το νόημα του Scénarios», λέει ο Αραγκνό.

«Στα γαλλικά, ακούς πραγματικά αυτή τη λέξη γι’ αυτό που σημαίνει, για το πόσο παράξενη είναι. Η προθεσμία. Είναι η γραμμή του θανάτου που προσπαθείς είτε να ξεπεράσεις είτε να συναντήσεις».

«Δεν μας ανήκει πια»

«Είναι το πρωί μετά την προβολή του Scénarios στο φεστιβάλ των Καννών, όπου η αίθουσα ήταν κατάμεστη από θεατές. Ο Φαμπρίς Αραγκνό βρίσκεται στην πόλη μαζί με την Ιρανή σκηνοθέτη Μίτρα Φαραχανί. Οι δύο τους ήταν κοντά στον Γκοντάρ και επιμελήθηκαν και επεξεργάστηκαν το Scénarios μετά τον θάνατο του μεγάλου σκηνοθέτη. Η εμπειρία ήταν παράξενη- ακόμη προσπαθούν να διαχειριστούν τις αντιδράσεις τους», περιγράφει ο Xan Brooks της εφημερίδας Guardian.

«Μέχρι χθες αυτό ήταν ένα ζωντανό έργο, ήταν δικό μας», λέει η Φαραχανί στον Brooks -ο δημοσιογράφος συνάντησε την ημέρα εκείνη την ομάδα που βοήθησε στα γυρίσματα της τελευταίας σκηνής του κύκνειου άσματός του Γκοντάρ λίγο πριν πεθάνει από υποβοηθούμενη αυτοκτονία.

«Τώρα που βγήκε προς τα έξω, δεν μας ανήκει πια. Γίνεται ένα άλλο μέρος του έργου του Γκοντάρ», συνέχισε η Φαραχανί.

«Ήταν εξαντλημένος»

Το κινηματογραφικό κολάζ του Γκοντάρ πάει ένα βήμα παρακάτω τα θέματα που εξερεύνησε στο «Αποχαιρετισμός στη γλώσσα» και στο «Βιβλίο της εικόνας». Κατά τη διάρκεια μιας συνωστισμένης διάρκειας 18 λεπτών, ο Γκοντάρ συνδυάζει αποσπάσματα από παλιές ταινίες (Η κυρία από τη Σαγκάη, Μόνο οι άγγελοι έχουν φτερά) με αρχειακό κινηματογραφικό υλικό. Αλλά και στο soundtrack ενσωματώνει τον δυσοίωνο κρότο μιας μαγνητικής τομογραφίας για να ομολογήσει εμμέσως την επιδεινούμενη κατάσταση της υγείας του.

Αμέσως μετά το θάνατό του, η οικογένεια του Γκοντάρ εξέδωσε ανακοίνωση. «Δεν ήταν άρρωστος», ανέφερε. «Ήταν εξαντλημένος». Αυτό που είναι σαφές, όμως, είναι ότι το σώμα του 91χρονου είχε αρχίσει να καταρρέει. Η Farahani εξηγεί ότι τον είχε πείσει να κρατάει ημερολόγιο με όλες τις επισκέψεις του στο νοσοκομείο. Έγραψε την τελευταία του καταχώρηση την ημέρα πριν πεθάνει. «Ήθελε να καταγράψει κάθε λεπτομέρεια της σωματικής του πάλης», εξηγεί. «Έτσι, το σώμα και το έργο συνδέθηκαν μεταξύ τους».

Όσο για τον Σαρτρ, είναι κι αυτός εκεί κοντά, ανάμεσα στα δελτία ειδήσεων και τις παλιές ταινίες. Η εξόρμηση στη βιβλιοθήκη είχε τελικά αίσιο τέλος. Η Λωζάνη δεν είχε το βιβλίο, αλλά το Παρίσι ανταποκρίθηκε. Ο Αράγκνο έβαλε έναν φίλο να σκανάρει και να στείλει με email τη σωστή σελίδα, ώστε ο σκηνοθέτης να μπορέσει να πειράξει το κείμενο και να το διαβάσει για την τελική σκηνή του τη Δευτέρα. Το Scénarios τον παρουσιάζει να κάθεται στο κρεβάτι με γυμνό στήθος. Έπειτα ρίχνει μια ματιά στην κάμερα.

Περίπλοκο, εσωστρεφές και αινιγματικό

Επισήμως, ο Γκοντάρ έβαλε τέλος στη ζωή του στις 13 Σεπτεμβρίου 2022. Όμως οι ταινίες του είναι αθάνατες, και το να τις παρακολουθήσεις είναι σαν να τον ξαναβλέπεις σε διάφορα στάδια. Ως λαμπρός νέος, έκανε πανέξυπνες νεανικές ταινίες (Breathless, Bande à Part), οι οποίες ήταν γοητευτικά ελεύθερες, γυρισμένες με φυσικό φως και τόσο ελαφρά συρραμμένες με την παρισινή ζωή, που έμοιαζαν σαν ο κόσμος να κινείται απλώς μπροστά από τον φακό της κάμερας.

Στα βαθιά του γεράματα, γύρισε πίσω στον εαυτό του και απομακρύνθηκε από τους πρώτους θαυμαστές του. Το έργο του έγινε πιο περίπλοκο, εσωστρεφές και αινιγματικό. Είναι όμως ο νεαρός Γκοντάρ τόσο διαφορετικός από τις εκδοχές που ακολούθησαν; Ο άνθρωπος είχε ξεκινήσει ως κριτικός. Πιθανότατα παρέμεινε κριτικός μέχρι το τέλος. Όλες οι εικόνες του είναι παιχνιδιάρικες ασκήσεις στην κινηματογραφική γλώσσα, τραβώντας το λάστιχο, προσπαθώντας να βρει πού θα κοπεί. Κάθε ταινία πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος, είχε πει κάποτε. «Αλλά όχι απαραίτητα με αυτή τη σειρά».

*Με πληροφορίες από Guardian | Κεντρική φωτογραφία θέματος:  Diane Miller/Jonathan Lenard – © 1987 Lightyear Entertainment LP | IMDb