Ο Κοπέρνικος, ο Αρίσταρχος και ο «πατέρας» του ηλιοκεντρικού συστήματος

Στις 24 Μαΐου 1543 πεθαίνει ο εμβληματικός πολωνός αστρονόμος, Nικολάι Κόπερνικ, γνωστός στην Ελλάδα ως Νικόλαος Κοπέρνικος.

Ο Κοπέρνικος, γεννημένος το 1473, υποστήριξε την ηλιοκεντρική θεωρία, συμφώνα με την οποία ο Ήλιος αποτελεί το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος και γύρω του περιστρέφονται η Γη και άλλα ουράνια σώματα.

Αυτή ήταν και η βάση της σύγχρονης αστρονομίας. Ποιος όμως έθεσε για πρώτη φορά επί τάπητος την ηλιοκεντρική θεωρία. Ήταν πράγματι ο Κοπέρνικος;

Όλα τα στοιχεία οδηγούν σε αρνητική απάντηση. Δεν ήταν ο Κοπέρνικος ο πρώτος που τοποθέτησε στο κέντρο τον Ήλιο. Είχε προηγηθεί, δύο χιλιάδες περίπου χρόνια πριν, ο αστρονόμος και μαθηματικός Αρίσταρχος ο Σάμιος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.8.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Με την «πατρότητα» του ηλιοκεντρικού μοντέλου του Ηλιακού Συστήματος καταπιάστηκε και ο Μάριος Πλωρίτης, ο οποιός έγραψε στο «ΒΗΜΑ» της 15ης Αυγούστου 2004:

Γεωκεντρικό σύστημα

«Όπως είναι γνωστό, οι αρχαίοι, επιστήμονες και μη, πίστευαν πως η Γη αποτελεί το κέντρο του Σύμπαντος, είναι ακίνητη και γύρω της στρέφονται ο Ηλιος, η Σελήνη και τ’ άλλα ουράνια σώματα. Αυτό το γεωκεντρικό σύστημα (που ονομάστηκε και «Πτολεμαϊκό σύστημα», από το όνομα του μεγάλου αλεξανδρινού αστρονόμου, γεωγράφου και μαθηματικού του B’ μ.X. αιώνα Κλαύδιου Πτολεμαίου) κυριάρχησε ως την Αναγέννηση κι έγινε δόγμα της Εκκλησίας, που ήταν η υπερδύναμη των καιρών εκείνων.

»Ωσπου ο γεωκεντρισμός αμφισβητήθηκε και τελικά ανατράπηκε από την αντίθετη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος – ότι η Γη και οι άλλοι πλανήτες κινούνται γύρω από τον Ηλιο – πράγμα που είχε κοσμοϊστορική σημασία, αφού στάθηκε το θεμέλιο της νεότερης αστρονομίας.

»Γεννήτωρ του συστήματος αυτού θεωρείται ο κορυφαίος πολωνός αστρονόμος Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543), γι’ αυτό και ονομάστηκε «Κοπερνίκειο σύστημα». (…) Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Γυρίζουν 18 αιώνες πίσω.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.8.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Αρίσταρχος ο Σάμιος

»Από καιρούς, ιστορικοί της αστρονομίας είχαν διαπιστώσει και διατυπώσει ως γεγονός αναμφισβήτητο, πως ο πρώτος που υποστήριξε την ηλιοκεντρική άποψη ήταν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, επιφανής αστρονόμος και ερευνητής της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου της Αλεξάνδρειας (320;-250 π.X.), που με τη θεωρία του αυτή εξηγούσε και τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων.

»H άποψή του ήταν φοβερά «αιρετική» για την εποχή της – μάλιστα, ο Κλεάνθης, αν και στωικός φιλόσοφος, ζήτησε να κατηγορηθεί ο Αρίσταρχος για ασέβεια και να τιμωρηθεί.

Μελέτη του Αρίσταρχου περί μεγεθών γης, ήλιου και σελήνης (χειρόγραφο του 10ου αι., Βατικανό)

Μάρτυρας ο Αρχιμήδης

»Ισως οι αντιδράσεις αυτές έγιναν αιτία να μη σωθεί το σχετικό σύγγραμμα του σάμιου αστρονόμου. Ευτυχώς, όμως, το αναφέρει ρητά ο πολύς Αρχιμήδης (287-212 π.X.), λέγοντας, στο βιβλίο του Περί ψαμάθου: «Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος δημοσίευσε ένα βιβλίο για ορισμένες υποθέσεις, όπου… υποθέτει ότι οι απλανείς αστέρες και ο ήλιος παραμένουν ακίνητοι, η δε Γη περιφέρεται γύρω από τον ήλιο στην περιφέρεια ενός κύκλου, ο οποίος [ήλιος] παραμένει στο κέντρο της τροχιάς».

To ηλιακό μας σύστημα

Tι έγραψε ο Κοπέρνικος

»Και, εδώ, αρχίζουν τα «περίεργα»: τη θεωρία του Αρίσταρχου τη γνώριζαν όχι μόνο οι αρχαίοι, αλλά και ο ίδιος ο Κοπέρνικος, που ήξερε άριστα ελληνικά. Στο χειρόγραφο του ονομαστού έργου του Περί περιφορών των ουρανίων σωμάτων (De revolutionibus orbium celestium), έγραφε:

«Ο Φιλόλαος [πυθαγόρειος φιλόσοφος του E’ αιώνα] πίστευε στην κίνηση της Γης… την ίδια άποψη είχε και ο Σάμιος Αρίσταρχος… όπως είχε σχολιασθεί και από τον Αριστοτέλη, ο οποίος όμως απέρριπτε αυτή τη θεωρία» (…)

»Ομως, στο χειρόγραφο που έδωσε στον εκδότη του για εκτύπωση, ο Κοπέρνικος αφαίρεσε δυο σελίδες – αυτές ακριβώς που μνημονεύουν την προδρομική ανακάλυψη του Αρίσταρχου!

»Πολλοί ιστορικοί της αστρονομίας προσπάθησαν να «λύσουν το μυστήριο» αυτής της… αυτολογοκρισίας. Ορισμένοι – όπως ο διεθνούς φήμης έλληνας αστρονόμος E. Αντωνιάδης – την απόδωσαν σε πρόθεση του Κοπέρνικου να «διαγράψει» τον αρχαίο πρόδρομό του και να θεωρηθεί αυτός επινοητής του ηλιοκεντρικού συστήματος. Οπως κι έγινε, άλλωστε.

«Αστρονόμος Κοπέρνικος: Συνομιλία με τον Θεό», ζωγραφικός πίνακας του Γιαν Ματέικο

Οι ιστορικοί

»Ετσι ή αλλιώς, οι περισσότεροι ιστορικοί δεν έχουν δισταγμούς για την πατρότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Το 1766 λ.χ., ο γάλλος Dutens έγραφε: «Είναι απορίας άξιον ότι το σύστημα αυτό, τόσο σαφώς διατυπωμένο από τους αρχαίους, πήρε το όνομα ενός νεότερου φιλοσόφου».

»Την ίδιαν απορία-διαμαρτυρία εκφράσανε και άλλοι σημαντικοί ιστορικοί, όπως πριν έναν αιώνα, ο άγγλος Thomas Heath (κατά τον κ. Λ. Π., πάλι) στο βιβλίο του για τον Αρίσταρχο, όπου έγραφε: «Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως ο Αρίσταρχος ήταν ο πρώτος που παρουσίασε την ηλιοκεντρική υπόθεση».

»Ενώ ο καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ George Sarton τονίζει: «Ο Αρίσταρχος είχε διατυπώσει αυτό που ονομάζουμε ‘Σύμπαν του Κοπέρνικου’ δεκαοχτώ αιώνες πριν από τον Κοπέρνικο’.

»Aυτά για την ιστορικο-επιστημονική αλήθεια – χωρίς, φυσικά, καμιά «προγονοπληξία» και καμιά διάθεση «μείωσης» του έργου του μεγάλου πολωνού αστρονόμου, έστω και αν η πράξη του – η αποσιώπηση του Αρίσταρχου – γεννάει πολλά ερωτηματικά.

»Βέβαιο είναι πως οι πρωτοποριακές θεωρίες του «πατέρα»-Αρίσταρχου δεν μπόρεσαν να επικρατήσουν στον καιρό τους, ενώ η επανάληψη και ανάπτυξή τους από τον «γιο»-Κοπέρνικο, έφεραν τη μεγάλη επανάσταση στην αστρονομία και τον ανάδειξαν σε ανάδοχο του συστήματος.

»Αυτή είναι η ειρωνεία ή η αχαριστία της Ιστορίας…».