Δημογραφικό: Γιατί τα μέτρα δεν αποδίδουν;

Ο πληθυσμός της ΕΕ αυξήθηκε σε ετήσιο επίπεδο έως τον Ιανουάριο του 2023, χάρη στην εισροή μεταναστών από την Ουκρανία, μετά από μια προσωρινή διετή πτώση. Πέρυσι, η Eurostat προέβλεψε ότι ο πληθυσμός θα κορυφωνόταν στα 453 εκατ. το 2026. Ωστόσο, οι αριθμοί του 2023 ήταν κατώτεροι των προσδοκιών, καθώς οι γεννήσεις στην ΕΕ μειώθηκαν σε επίπεδα που η Eurostat δεν είχε προβλέψει για άλλες δύο δεκαετίες, γεγονός που υποδηλώνει ότι η κορύφωση μπορεί να έρθει πριν από το 2026.

Αυτό το έτος θα μπορούσε να σηματοδοτήσει ένα σημείο καμπής στην ιστορία της ΕΕ, με τον πληθυσμό των 448 εκατομμυρίων να αρχίζει μια μείωση που αναμένεται να συνεχιστεί, σηματοδοτώντας μια άνευ προηγουμένου συρρίκνωση σε καιρό ειρήνης, σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΗΕ, αναφέρουν οι Financial Times.

Η δημογραφική συρρίκνωση της ΕΕ αποτελεί έναν άλυτο προς το παρόν γρίφο και πεδίο διαφορετικών πολιτικών πρωτοβουλιών για την αντιστροφή της.

Σημείο χωρίς επιστροφή;

Αυτό που καθίσταται σαφές είναι ότι η από καιρό προβλεπόμενη δημογραφική αναστροφή της ΕΕ φαίνεται να έρχεται νωρίτερα από ό,τι προέβλεπαν πολλοί ειδικοί. Αν και τις τελευταίες δεκαετίες η μετανάστευση βοήθησε στην αύξηση του πληθυσμού και η αυξημένη συμμετοχή των μεταναστών και των γυναικών στο εργατικό δυναμικό αντιστάθμισε την επιταχυνόμενη μείωση του πληθυσμού της ΕΕ σε ηλικία εργασίας, αυτό δεν φαίνεται να μπορεί να συνεχιστεί μελλοντικά.

Η ΕΕ δεν είναι η μόνη που αντιμετωπίζει αυτές τις πιέσεις. Η δημογραφική παρακμή της Ιαπωνίας έχει γίνει ένα διαρκές πρόβλημα, ενώ η Κίνα και η Νότια Κορέα έχουν πλέον μερικά από τα χαμηλότερα ποσοστά γονιμότητας παγκοσμίως.

Ωστόσο, πολλές από τις 27 χώρες που απαρτίζουν την ΕΕ εμφανίζουν εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά γεννήσεων εδώ και δεκαετίες. Με το πιο παραγωγικό τμήμα του πληθυσμού να συρρικνώνεται πλέον, υπάρχει πρόσθετη πίεση στα δημόσια οικονομικά με συνέπειες για τις οικονομικές προοπτικές και τη γεωπολιτική θέση του μπλοκ.

Ωστόσο, πολλές από τις 27 χώρες που απαρτίζουν την ΕΕ εμφανίζουν εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά γεννήσεων εδώ και δεκαετίες.

Αναποτελεσματικές έως τώρα οι ευρωπαϊκές πολιτικές

Κατά συνέπεια, η ΕΕ έχει μετατραπεί σε πεδίο δοκιμών για τις κυβερνητικές πολιτικές με σκοπό την αύξηση των γεννήσεων, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν μέχρι στιγμής αναποτελεσματικές στην αναχαίτιση της μείωσης. Παράλληλα, η στήριξη στη μετανάστευση αποτελεί ένα πολιτικά φορτισμένο θέμα σε πολλές πρωτεύουσες. Τα κόμματα με αντιμεταναστευτική ρητορική είναι πιθανό να σημειώσουν κέρδη στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που θα διεξαχθούν από τις 6 έως τις 9 Ιουνίου.

Οι προκλήσεις αυτές είναι καινούριες για τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι περισσότερες ένα baby boom, το οποίο συνέβαλε σε σταθερή αύξηση του πληθυσμού σε ολόκληρη την ήπειρο.

Έκτοτε, παράγοντες όπως η ραγδαία άνοδος του μορφωτικού επιπέδου, ιδίως μεταξύ των γυναικών, η βελτίωση της διατροφής και της υγιεινής, ο έλεγχος των μολυσματικών ασθενειών και η διάδοση των μεθόδων προστασίας οδήγησαν σε κατακόρυφη πτώση των ποσοστών γεννήσεων και αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το μερίδιο της ΕΕ στον παγκόσμιο πληθυσμό έχει μειωθεί περισσότερο από το μισό σε λιγότερο από 6%.

Μειώνεται ο πληθυσμός σε εργάσιμη ηλικία

Καθοριστικό για την οικονομική ανάπτυξη και τα δημόσια οικονομικά είναι ότι ο πληθυσμός της ΕΕ που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας, δηλαδή οι ηλικίες 20-64 ετών, οι οποίες είναι αυτές που συνεισφέρουν το μεγαλύτερο μέρος των φορολογικών εσόδων, συρρικνώθηκε από το μέγιστο των 270 εκατ. το 2011 σε περίπου 261 εκατ. φέτος, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ. Σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό, η ομάδα των ατόμων σε ηλικία εργασίας στην ΕΕ έφθασε στο 61,4% το 2008 και τώρα έχει πέσει στο 58%.

Η Γερμανία έχει χάσει περίπου 2 εκατ. άτομα ηλικίας 20 έως 64 ετών από τότε που ο αριθμός της ομάδας αυτής κορυφώθηκε το 1998, σύμφωνα με ανάλυση των FT σε στοιχεία του ΟΗΕ. Κατά την επόμενη δεκαετία, η μεγαλύτερη οικονομία της ΕΕ πρόκειται να χάσει άλλο 10% του πληθυσμού της σε ηλικία εργασίας, περίπου 5 εκατ. άτομα.

Ωστόσο, ακόμη και οι φιλικές προς την οικογένεια πολιτικές που συνέβαλαν στη στήριξη των ποσοστών γονιμότητας στο παρελθόν, όπως η καλή και προσιτή φροντίδα των παιδιών, δεν λειτουργούν πλέον τόσο καλά όσο παλαιότερα, σύμφωνα με την Ντουμπράβκα Σούικα, την πρώτη αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αρμόδια για θέματα Δημοκρατίας και Δημογραφίας.

Το 2022, ο αριθμός των μωρών που γεννιούνται στην ΕΕ έπεσε κάτω από τα 4 εκατ. για πρώτη φορά από τότε που άρχισε η συλλογή δεδομένων το 1960. Οι γεννήσεις σημείωσαν μεταπολεμικό χαμηλό στη Γαλλία και την Ισπανία και χαμηλό εννέα δεκαετιών στην Ελλάδα. Στην Ιταλία βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο από τότε που δημιουργήθηκε το σύγχρονο κράτος το 1861, ενώ στη Φινλανδία είναι το χαμηλότερο από τότε που άρχισε η συλλογή συγκρίσιμων δεδομένων το 1776.

“Για να αντιστραφεί η φθίνουσα δημογραφική τάση, πρέπει να γίνουν τα μέτρα μόνιμα και να δοθεί στους γονείς μια [μακροπρόθεσμη] προοπτική”, προσθέτει η Στέφου.

Ελλάδα

Μετά την επανεκλογή της τον περασμένο Ιούλιο, η κυβέρνηση της Ελλάδας δεσμεύτηκε να αντιμετωπίσει τις δημογραφικές προκλήσεις της χώρας, ιδρύοντας για πρώτη φορά Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας με ειδική εντολή για την αντιμετώπιση των χαμηλών ποσοστών γεννήσεων. Φέτος, η κυβέρνηση αύξησε το επίδομα γέννησης, μια εφάπαξ πληρωμή για την απόκτηση ενός παιδιού, από 2.000 ευρώ σε 2.400-3.500 ευρώ ανάλογα με το μέγεθος της οικογένειας.

“Το επίδομα δεν λύνει το πρόβλημα, αλλά μάλλον δημιουργεί ένα ενισχυτικό πλαίσιο”, λέει η Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Στεγαστικής Πολιτικής, Μαρίνα Στέφου, μιλώντας στους FT. Η κυβέρνηση παρέχει επίσης κουπόνια για την πρόσβαση των οικογενειών σε δημόσιους και ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς. “Για να αντιστραφεί η φθίνουσα δημογραφική τάση, πρέπει να γίνουν τα μέτρα μόνιμα και να δοθεί στους γονείς μια [μακροπρόθεσμη] προοπτική”, προσθέτει η Στέφου.

Παράλληλα, οι τρίτεκνοι θα αποκτήσουν προνόμια πολυτέκνων με το πακέτο μέτρων που αναμένεται να ανακοινώσει ο πρωθυπουργός κ. Κ. Μητσοτάκης στο πλαίσιο του εθνικού σχεδίου δράσης για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος. Έτσι 200.000 οικογένειες τριτέκνων πρόκειται να ενταχθούν μονίμως στην κατηγορία των πολυτέκνων λαμβάνοντας τα αντίστοιχα προνόμια.

Και ο Πάπας Φραγκίσκος έχει ριχτεί στη μάχη της αντιμετώπισης του δημογραφικού προβλήματος.

Το «κρίσιμο» 2,1

Η ανησυχία των κυβερνήσεων είναι κατανοητή, σημειώνει ο Economist. Τα ποσοστά γονιμότητας μειώνονται σχεδόν παντού και ο πλούσιος κόσμος αντιμετωπίζει σοβαρή έλλειψη γεννήσεων. Με τους επικρατούντες ρυθμούς γεννήσεων, η μέση γυναίκα σε μια χώρα υψηλού εισοδήματος σήμερα θα αποκτήσει μόλις 1,6 παιδιά κατά τη διάρκεια της ζωής της. Κάθε πλούσια χώρα εκτός από το Ισραήλ έχει ποσοστό γονιμότητας κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης 2,1, στο οποίο ο πληθυσμός είναι σταθερός χωρίς μετανάστευση. Η μείωση την τελευταία δεκαετία ήταν ταχύτερη από ό,τι ανέμεναν οι δημογράφοι.

Πολλές φιλο-οικογενειακές πολιτικές συνοδεύονται από αποτελέσματα που είναι σημαντικά από μόνα τους. Τα επιδόματα για τους φτωχότερους γονείς μειώνουν τη φτώχεια των παιδιών, για παράδειγμα, και οι μητέρες που μπορούν να αντέξουν οικονομικά τη φροντίδα των παιδιών είναι πιο πιθανό να εργαστούν. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις κάνουν λάθος να πιστεύουν ότι είναι στο χέρι τους να αυξήσουν τα ποσοστά γονιμότητας. Για τον Economist, τέτοιες πολιτικές βασίζονται σε μια λανθασμένη διάγνωση για το τι έχει προκαλέσει μέχρι σήμερα τη δημογραφική μείωση. Αφετέρου, θα μπορούσαν να κοστίσουν περισσότερο από τα προβλήματα που σχεδιάζονται να επιλύσουν.

Στην Αμερική η μέση ηλικία τους κατά τη γέννηση του πρώτου τους παιδιού έχει αυξηθεί από τα 28 έτη το 2000 στα 30 έτη σήμερα. Οι γυναίκες αυτές αποκτούν περίπου τον ίδιο αριθμό παιδιών με τους συνομηλίκους τους πριν από μια γενιά.

Η «πραγματική» ιστορία

Μια κοινή υπόθεση είναι ότι η μείωση των ποσοστών γονιμότητας οφείλεται στο ότι οι επαγγελματίες γυναίκες αναβάλλουν την απόκτηση παιδιών. Η αντίληψη ότι δεν προλαβαίνουν να αποκτήσουν όσα παιδιά επιθυμούν πριν από το τέλος της αναπαραγωγικής τους ηλικίας εξηγεί γιατί οι πολιτικές τείνουν να επικεντρώνονται στην προσφορά φορολογικών ελαφρύνσεων και επιδοτούμενης παιδικής φροντίδας. Με αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζεται ότι οι γυναίκες δεν χρειάζεται να επιλέξουν μεταξύ της οικογένειας και της καριέρας τους.

Μία έρευνα του University College του Λονδίνου διαπιστώνει ότι οι γαλλικές φοροαπαλλαγές είναι πιθανό να αυξήσουν τον αριθμό των παιδιών που αποκτά μια γυναίκα. Οι μηνιαίες πληρωμές στο Ισραήλ θα έχουν πιθανότατα παρόμοια αποτελέσματα, σύμφωνα με την Άλμα Κοέν του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ.

Αλλά όχι μόνο οι πολιτικές αυτές έχουν σχετικά μικρό αντίκτυπο, αλλά είναι και πολύ δαπανηρές, καθώς πολλά από τα χρήματα που δίνονται πηγαίνουν σε γονείς που θα έκαναν παιδιά ανεξάρτητα από τα διαθέσιμα οικονομικά κίνητρα. Κάθε παιδί που προέκυψε από το πρόγραμμα Family 500+, από το ξεκίνημα του προγράμματος στην Πολωνία το 2016 έως το 2019, κόστισε 1 εκατ. δολάρια. Στη Γαλλία κάθε επιπλέον παιδί την τελευταία δεκαετία κόστισε τα διπλάσια.

Ρωσία, Κίνα και Ουγγαρία «στοχεύουν» στις νέες γυναίκες

Οι νεότερες γυναίκες και οι γυναίκες της εργατικής τάξης προσφέρουν πιθανώς στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής τις καλύτερες πιθανότητες για να καταφέρουν υψηλότερα ποσοστά γεννήσεων, αναφέρει ο Economist. Πράγματι, ορισμένα προγράμματα αρχίζουν τώρα να απευθύνονται ρητά σε αυτές.

Η Ζεντζιάνγκ, μια επαρχία στα ανατολικά σύνορα της Κίνας, προσφέρει στα νεόνυμφα ζευγάρια ένα εφάπαξ ποσό, αλλά μόνο εάν η μητέρα είναι κάτω των 25 ετών.

Στη Ρωσία οι γυναίκες που αποκτούν παιδί πριν συμπληρώσουν τα 25 τους χρόνια θα απαλλάσσονται σύντομα από τον φόρο εισοδήματος. Η Ουγγαρία προσφέρει ένα παρόμοιο επίδομα στις μητέρες που αποκτούν το πρώτο τους παιδί πριν από τα 30. Παρόλο που οι μικρές οικογένειες γίνονται όλο και πιο συνηθισμένες σχεδόν παντού, οι γυναίκες που ξεκινούν νέες τείνουν να αποκτούν περισσότερα παιδιά κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Η γονιμότητα της εργατικής τάξης εναντίον της αστικής τάξης

Άλλα στοιχεία δείχνουν ότι η γονιμότητα των γυναικών της εργατικής τάξης ανταποκρίνεται περισσότερο στις οικονομικές συνθήκες από ό,τι των πλουσιότερων συνομηλίκων τους. Στην Αμερική και την Ευρώπη τα ποσοστά γεννήσεων μεταξύ των φτωχών γυναικών μειώθηκαν απότομα μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-09, για παράδειγμα. Οι γυναίκες με πανεπιστημιακή μόρφωση ήταν πιο πιθανό να επιμείνουν στα σχέδιά τους και να κάνουν παιδιά ούτως ή άλλως.

Αυτό οφείλεται, εν μέρει, στο γεγονός ότι οι τελευταίες καθυστερούν να κάνουν παιδιά μέχρι να αποκτήσουν τους πόρους που απαιτούνται για να αναθέσουν την ανατροφή των παιδιών σε νταντάδες και βρεφονηπιακούς σταθμούς, καθιστώντας τις λιγότερο εξαρτημένες από την κρατική παροχή, η οποία περικόπηκε καθώς οι κυβερνήσεις μείωσαν τις δημόσιες δαπάνες.

Στην Ιταλία οι γυναίκες για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους κάνουν πλέον κατά μέσο όρο το πρώτο τους παιδί σε ηλικία 32 ετών, μεγαλύτερη ηλικία από όσο παλιότερα, γεγονός που μειώνει τις ευκαιρίες για να κάνουν στη συνέχεια περισσότερα, λέει η ISTAT.

Η πρωθυπουργός της Ιταλίας έχει υποσχεθεί ότι είναι προτεραιότητα για την κυβέρνησή της να αυξήσει το ποσοστό γεννήσεων και να ενθαρρύνει τις γυναίκες να κάνουν περισσότερα μωρά ώστε να υπάρξει ένα καλύτερο μέλλον στη χώρα. Ωστόσο, ειδικοί που μίλησαν στους Financial Times προειδοποίησαν ότι δεν υπάρχει άμεση λύση για την αναστροφή της ζοφερής δημογραφικής παρακμής της Ιταλίας, η οποία θα απαιτήσει μακροπρόθεσμες πολιτικές που θα αντιμετωπίζουν τους πραγματικούς οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους για τη μη απόκτηση μωρών.

Πηγή: ot.gr