Sun Ra – Ο οραματιστής καλλιτέχνης της τζαζ που απήχθη από εξωγήινους

Όταν οι εξωγήινοι ήρθαν για τον Sun Ra, του εξήγησαν ότι είχε επιλεγεί για την «τέλεια πειθαρχία» του. Δεν ήταν κάθε άνθρωπος κατάλληλος για διαστημικά ταξίδια, αλλά αυτός, με τον άριστο έλεγχο του μυαλού και του σώματός του, μπορούσε να επιβιώσει στο ταξίδι.

Σύμφωνα με τον Ra, η συνάντηση αυτή συνέβη τη δεκαετία του ’90, όταν παρακολουθούσε ένα μάθημα κατάρτισης δασκάλων σε ένα κολέγιο στο Χάντσβιλ της Αλαμπάμα.

Οι εξωγήινοι, οι οποίοι είχαν μικρές κεραίες που φύτρωναν πάνω από τα μάτια τους και στα αυτιά τους, αναγνώρισαν στο πρόσωπο του Ra ένα συγγενικό πνεύμα. Τον διακτίνησαν στον Κρόνο και του είπαν ότι τον περίμενε μια πιο ουσιαστική πορεία από τη διδασκαλία. Μοιράστηκαν μαζί του γνώσεις που τον απελευθέρωσαν από τα όρια της ανθρώπινης φαντασίας. Του έδωσαν εντολή να περιμένει μέχρι η ζωή στη Γη να φανεί εντελώς απελπιστική- τότε θα μπορούσε επιτέλους να μιλήσει, μεταδίδοντας στον κόσμο τις «εξισώσεις» για την υπέρβαση της ανθρώπινης πραγματικότητας.

Μετά την υποτιθέμενη εξωγήινη επίσκεψή του, εγκατέλειψε το κολέγιο και τελικά μετακόμισε στο Σικάγο, όπου έπαιζε σε στριπτιτζάδικα, συνόδευε τοπικούς τραγουδιστές μπλουζ και βρήκε μια θέση σε μια μεγάλη μπάντα

O Sun Ra και οι Arkestra στο Wonder Inn -Σικάγο, 1960 / Photo: Wikimedia Commons

Αναρχική, θορυβώδης, «διαστημική μουσική»

Αυτή η διδασκαλία καθοδήγησε τον Ra για το υπόλοιπο της ζωής του ως μουσικό και στοχαστή. Μέχρι τη δεκαετία του ’50, τα σημάδια της απελπισίας ήταν παντού: ρατσισμός, απειλή πυρηνικού πολέμου, κοινωνικά κινήματα που αναζητούσαν πολιτική ελευθερία αλλά όχι κοσμική διαφώτιση.

Ως απάντηση, κατά τη διάρκεια των επόμενων τεσσάρων δεκαετιών -μέχρι το θάνατό του, στις 30 Μαΐου του 1993- ο Sun Ra κυκλοφόρησε περισσότερα από εκατό άλμπουμ οραματικής τζαζ. Μερικά αποτελούνταν από αναρχική, θορυβώδη «διαστημική μουσική». Άλλα περιείχαν πλούσιες, ιδιότροπες διασκευές κλασικών έργων του Τζορτζ Γκέρσουιν ή της Ντίσνεϊ. Όλα προορίζονταν για χορευτική μουσική, ακόμη και αν λίγοι γνώριζαν τα βήματα.

Έπαιζε σε στριπτιτζάδικα

Ο Ra γεννήθηκε ως Herman Poole Blount στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα, το 1914, σε μια υποστηρικτική, θρησκευόμενη οικογένεια. Πήρε το όνομά του από τον Μαύρο Χέρμαν, έναν μάγο που ισχυριζόταν ότι καταγόταν από τις «σκοτεινές ζούγκλες της Αφρικής» και ο οποίος εμπλούτιζε τα νούμερα απόδρασης που αψηφούσαν τον θάνατο με μυστικισμό χούντου.

Από νωρίς, ο Ra έδειξε ένα θαυμαστό ταλέντο στο πιάνο και στη σύνθεση μουσικής. Μετά την υποτιθέμενη εξωγήινη επίσκεψή του, εγκατέλειψε το κολέγιο και τελικά μετακόμισε στο Σικάγο, όπου έπαιζε σε στριπτιτζάδικα, συνόδευε τοπικούς τραγουδιστές μπλουζ και βρήκε μια θέση σε μια μεγάλη μπάντα.

Κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας του Ra, οι αρχαιολόγοι είχαν ανακαλύψει τον άθικτο τάφο του φαραώ Τουταγχαμών. Η είδηση ενέπνευσε πολλούς Αφροαμερικανούς να αντλήσουν υπερηφάνεια από τις αιγυπτιακές ρίζες του ανθρώπινου πολιτισμού.

Η ζωή στο Σικάγο εξέθεσε τον Ra σε νέες ερμηνείες της Αγίας Γραφής από μαύρους μουσουλμάνους και μαύρους Ισραηλίτες, καθώς και σε καταπιεσμένες ιστορίες του αγώνα των μαύρων και έργα επιστημονικής φαντασίας. Αυτές οι επιρροές διείσδυσαν σύντομα στο παίξιμό του.

«Το αδύνατο με ελκύει», εξήγησε αργότερα, «επειδή όλα τα δυνατά έχουν γίνει και ο κόσμος δεν άλλαξε». Έδωσε στα όργανα νέα ονόματα, όπως το «mellophone space-dimension», το «cosmic tone organ» και το «sunharp»

Photo: Wikimedia Commons

«Η Βίβλος δεν γράφτηκε για τους νέγρους!!!!!!!»

Το 1952, άλλαξε το όνομά του σε Le Sony’r Ra-Sun Ra για συντομία -από το όνομα του Αιγύπτιου θεού του ήλιου. Στο νότιο Σικάγο, κυκλοφορούσε μιμογραφημένα φυλλάδια με τίτλους όπως «η Βίβλος δεν γράφτηκε για τους νέγρους!!!!!!!» – με τόσα θαυμαστικά.

Ο Ra δημιούργησε μια μπάντα, γνωστή αργότερα ως Arkestra, στην οποία συμμετείχαν οι σαξοφωνίστες Marshall Allen, John Gilmore και Pat Patrick.

«Αντί να χρησιμοποιούν σφιχτές ταλαντεύσεις και επιδεικτικά σόλο, έπαιζαν σε ένα ρακένδυτο, εξερευνητικό στυλ, με σκιές από ηλεκτρονικά πλήκτρα και παράταιρα πνευστά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Ra και οι σύντροφοί του μετακόμισαν στη Νέα Υόρκη και έγιναν γνωστοί για τα περίτεχνα, πολύχρωμα κοστούμια που έμοιαζαν τόσο αρχαία όσο και φουτουριστικά» γράφει ο Hua Hsu στο New Yorker.

Στις σημειώσεις του άλμπουμ του και στις συνεντεύξεις του, ο Ra άρχισε να σκιαγραφεί μια «Αστρο-Μαύρη μυθολογία», έναν τρόπο ευθυγράμμισης της ιστορίας της αρχαίας Αιγύπτου με το όραμα μιας μελλοντικής ανθρώπινης εξόδου «πέρα από τα αστέρια».

Κάποια στιγμή, δίνει έναν γρίφο σχετικά με την πραγματική του ταυτότητα: «Κάποιοι με αποκαλούν κύριο Ra. Άλλοι με αποκαλούν κύριο Re. Εσείς μπορείτε να με αποκαλείτε κύριο Μυστήριο»

Photo: Wikimedia Commons

«Το αδύνατο με ελκύει»

Οι λεπτομέρειες του οράματος του Ra παρέμεναν θολές, αλλά φαινόταν να πιστεύει ότι τα τραύματα της ιστορίας -κυρίως της αμερικανικής δουλείας- είχαν καταστήσει τη ζωή στη Γη αφόρητη. Η ανθρωπότητα έπρεπε να ξεφύγει από αυτήν και να ταξιδέψει σε έναν τεχνολογικό παράδεισο έτη φωτός μακριά. «Είναι μετά το τέλος του κόσμου / Δεν το ξέρετε ακόμα;» ρωτά η τραγουδίστρια Τζουν Τάισον στην ταινία «Space Is the Place» του 1974. Ο Ra αναφερόταν στις διδασκαλίες του ως «μύθους» -ήταν ιστορίες για το μέλλον, με σκοπό να μας καθοδηγήσουν.

«Το αδύνατο με ελκύει», εξήγησε αργότερα, «επειδή όλα τα δυνατά έχουν γίνει και ο κόσμος δεν άλλαξε». Έδωσε στα όργανα νέα ονόματα, όπως το «mellophone space-dimension», το «cosmic tone organ» και το «sunharp».

Ένα μέλος της μπάντας θυμήθηκε ότι, αν έπαιζες κάτι λάθος, όλοι οι άλλοι έπρεπε να ακολουθήσουν, ενσωματώνοντας το λάθος στο τραγούδι. Για τον Ra, οι Arkestra δεν ήταν μουσικοί- ήταν «επιστήμονες του ήχου». Ένα άλμπουμ του 1967 φέρει τον τίτλο «Cosmic Tones for Mental Therapy» (Κοσμικοί τόνοι για ψυχοθεραπεία).

Sun Ra- Space is the Place (1974) / τρέιλερ 

Ο Ra δεν ήταν τόσο ελεύθερο πνεύμα στην προσωπική του ζωή

Το 1968, ο Sun Ra και οι σύντροφοί του μετακόμισαν σε ένα σπίτι στη Φιλαδέλφεια. Το κοινοτικό ήθος του γκρουπ είναι το επίκεντρο του «Sun Ra: A Joyful Noise», μιας ταινίας του 1980 από τον Robert Mugge. Παρ’ όλη τη φαινομενική εκκεντρικότητά του, ο Ra δεν ήταν τόσο ελεύθερο πνεύμα στην προσωπική του ζωή.

Είχε ένα ασκητικό όραμα, υποτίθεται ότι απείχε από το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, το σεξ, ακόμη και τον ύπνο. Απαιτούσε η μπάντα του να είναι διαθέσιμη για πρόβες οποιαδήποτε ώρα της ημέρας. Ωστόσο, η σκανταλιάρικη πλευρά του -κάποτε αναφέρθηκε στον εαυτό του ως «γελωτοποιός της Γης»- φαίνεται και στην ταινία «Space Is the Place».

Κάποια στιγμή, δίνει έναν γρίφο σχετικά με την πραγματική του ταυτότητα: «Κάποιοι με αποκαλούν κύριο Ra. Άλλοι με αποκαλούν κύριο Re. Εσείς μπορείτε να με αποκαλείτε κύριο Μυστήριο». Σε μια προπόνηση, ο Αμερικανός βιολονίτσας και χορευτής, Τζουν Τάισον, τραγουδάει ένα φλύαρο, θορυβώδες τραγούδι με τίτλο «Astro Black» και τα μέλη της μπάντας, που μοιάζουν σαν να είναι ντυμένοι για τουλάχιστον τρεις διαφορετικές ταινίες του διαστήματος, χαμογελούν με τη φασαρία.

Μια πιο στοχαστική ποιότητα

«Η βρετανική δισκογραφική εταιρεία Strut επανακυκλοφόρησε το 2021 το «Lanquidity», ένα άλμπουμ που βγήκε αρχικά το 1978. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα άλμπουμ που ηχογράφησε το συγκρότημα στα χρόνια της Φιλαδέλφειας, όταν είχε κατασταλάξει σε ένα στυλ που εναλλασσόταν ανάμεσα σε μαγεμένα, αιθέρια οράματα του βαθύ διαστήματος και σε ζαλισμένες, παράφορες εκδοχές της τζαζ των δεκαετιών του ’30 και του ’40» συνεχίζει ο Hua Hsu στο New Yorker.

Οι σύντροφοι του συγκροτήματος θωρακίστηκαν από τις ιδιοτροπίες της εποχής, αλλά το κομμάτι «Where Pathways Meet» στηρίζεται σε ένα εκπληκτικά στιβαρό funk groove, ένα disco crossover που διανθίζεται με την περιστασιακή έκρηξη free-jazz σόλο.

Η νέα έκδοση του «Lanquidity» περιλαμβάνει την αρχική μίξη του άλμπουμ, αντίτυπα της οποίας ήταν διαθέσιμα μόνο στις ζωντανές εμφανίσεις του συγκροτήματος. Οι μικρές διαφορές μεταξύ των εκδόσεων είναι πιο εμφανείς στα πιο ήσυχα νούμερα.

Ο Ra κέρδισε τα γαλόνια του παίζοντας μπλουζ, αλλά, στις δεκαετίες του ’70 και του ’80, οι ηχογραφήσεις του απέκτησαν μια πιο στοχαστική ποιότητα. Το κομμάτι «There Are Other Worlds (They Have Not Told You Of)» σέρνεται, μεταφερόμενο από ψαλμωδίες και μια θρηνητική γραμμή μπάσου. Το συνθεσάιζερ του Ra ακούγεται σαν να προσπαθεί να προκαλέσει ρίγος. Ακούστε προσεκτικά και θα ακούσετε ψιθύρους: «Υπάρχουν και άλλοι κόσμοι για τους οποίους δεν σας έχουν μιλήσει» επαναλαμβάνεται από διαφορετικές φωνές, σαν να περνάει ένα μυστικό. Και μετά: «Θέλουν να σας μιλήσουν».

Photo: YouTube

Η εξερεύνηση του διαστήματος ενέπνευσε τον Ra

Το 1969, το Esquire ζήτησε από μια σειρά διασημοτήτων, μεταξύ των οποίων ο Μοχάμεντ Άλι, η Άιν Ραντ και ο Λέοναρντ Νιμόι, προτάσεις για το τι θα έπρεπε να πει ο Νιλ Άρμστρονγκ όταν θα πατούσε το πόδι του στο φεγγάρι.

Οι περισσότεροι έδωσαν σοβαρές προειδοποιήσεις ή έκαναν αστεία. Ο Sun Ra συνεισέφερε ένα ποίημα: «Η πραγματικότητα άγγιξε τον μύθο / Η ανθρωπότητα μπορεί να κινηθεί για να πετύχει το αδύνατο / Γιατί όταν έχεις πετύχει το αδύνατο οι άλλοι / Έρχονται μαζί για να είναι με τον αδελφό τους, τον πρώτο αδύνατο / Δανειζόμενοι από το χείλος του μύθου / Ευτυχισμένη διαστημική εποχή…».

Η εξερεύνηση του διαστήματος ενέπνευσε τον Ra- φαινόταν να είναι η απόδειξη ότι η ανθρωπότητα προοριζόταν να αξιοποιήσει το τεχνολογικό της δυναμικό.

Sun Ra Montreux 1976 (II): Take The A Train

Αναφέρθηκε στο Ιράν, στην απειλή του πυρηνικού πολέμου

Ο Ra δεν ήταν καθόλου άγνωστος: στα τέλη της δεκαετίας του ’60, κοσμούσε το εξώφυλλο του Rolling Stone. Στη δεκαετία του εβδομήντα, δίδαξε στο Μπέρκλεϊ, εμφανίστηκε στο «Saturday Night Live» και περιόδευσε σε όλο τον κόσμο. Αλλά μέχρι τη στιγμή που κυκλοφόρησε το «Lanquidity» ο Ra είχε αρχίσει να μην είναι τόσο αισιόδοξος για το πόσα είχαν μάθει οι ακροατές από το έργο του.

Συχνά τον αντιμετώπιζαν ως εκκεντρικό και το θεατρικό του ντύσιμο επισκίαζε συχνά την ικανότητά του ως συνθέτη. Σε μια διάλεξη που έδωσε στη Νέα Υόρκη, επανέλαβε την έλλειψη ενδιαφέροντός του να κάνει μουσική για «γήινα πράγματα».

Αναφέρθηκε στο Ιράν, στην απειλή του πυρηνικού πολέμου, στο γεγονός ότι οι νέοι έδειχναν να μην ενδιαφέρονται για την κοσμική σωτηρία. «Για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο κόσμος ασχολείται με την πίστη, τις πεποιθήσεις, ενδεχομένως τα όνειρα και την αλήθεια. Και το είδος του κόσμου που έχετε σήμερα βασίζεται σε αυτά τα συγκεκριμένα πράγματα. Πώς σας φαίνεται;»

Το 2020, η Strut κυκλοφόρησε μια συλλογή με τίτλο «Egypt 1971» που εξερευνούσε τη μουσική που ηχογράφησε ο Ra κατά τη διάρκεια της περιοδείας του εκεί. Την άνοιξη toy 2020, το Πανεπιστήμιο Duke επανεκδόθηκε η οριστική βιογραφία του John Szwed του 1997, «Space Is the Place: The Lives and Times of Sun Ra».

O Sun Ra στην Ακρόπολη / Photo: Flickr

«Είμαι ο άγνωστος φίλος σας»

Τον Δεκέμβριο του 2020 κυκλοφόρησε η πρώτη από μια σειρά ταινιών «Sun Ra Research». Ήταν το αποκορύφωμα δεκαετιών δουλειάς δύο εμμονικών οπαδών, του Peter και του John Hinds, οι οποίοι εξέδωσαν μόνοι τους ένα φανζίν με επίκεντρο τον Ra τη δεκαετία του ’90. Η ταινία είναι ένα συναρπαστικό κολάζ από παραστάσεις των Arkestra, διανθισμένες με μεγάλες, ελικοειδείς συνεντεύξεις και πλάνα του Ra να κάνει καθημερινά πράγματα, όπως να απαντάει στο τηλέφωνο ή να κάνει check-in σε ένα ξενοδοχείο.

«Σήμερα, εν μέσω επικαλυπτόμενων παγκόσμιων κρίσεων, ο Ra μας ζητά να πιστέψουμε στο αδύνατο» καταλήγει ο Hua Hsu στο New Yorker.

Την άνοιξη του 2021, η γκαλερί του Σικάγο και οι εκδόσεις Corbett vs. Dempsey αναπαρήγαγαν μια σειρά ποιητικών φυλλαδίων του Sun Ra: «Jazz by Sun Ra», «Jazz in Silhouette» και «The Immeasurable Equation». Όπως και με τα φυλλάδια της δεκαετίας του ’50, αυτά τα κείμενα αποτυπώνουν μια ωμότητα και αμεσότητα που διαφέρει από την πειραματική μουσική του.

Σε ένα ποίημα, εκλιπαρεί τη μαύρη νεολαία να μη νιώσει ποτέ ότι δεν την αγαπούν: «Είμαι ο άγνωστος φίλος σας». Είναι πάντα εκεί, στο παρελθόν και στο μέλλον, έτοιμος να βρεθεί από τους ακροατές του. Σε ένα άλλο βιβλιαράκι, που εκδόθηκε αρχικά το 1957, εξηγεί ότι η μουσική του αφορά, κατά βάθος, την «ευτυχία». Ίσως οι άνθρωποι να μην αναγνωρίζουν ακόμα αυτές τις νέες μορφές χαράς. Αλλά, γράφει, «τελικά θα τα καταφέρω».

*Με στοιχεία από newyorker.com