Αποικιοκρατία και δουλεία: Η Δύση αντιμέτωπη με το ένοχο παρελθόν της

«Η συγγνώμη είναι το εύκολο μέρος», δήλωσε προ ημερών ο Πορτογάλλος πρόεδρος, Μαρσέλο Ρεμπέλο ντε Σόουζα.

Αναφερόταν στις πάλαι ποτέ «μαύρες» σελίδες του μακρινού παρελθόντος της χώρας του, όταν ήταν ακόμη μια μεγάλη ναυτική και αποικιοκρατική δύναμη.

«Πρέπει να πληρώσουμε το κόστος», τόνισε, για εγκλήματα τα οποία διαπράχθηκαν κατά την εποχής της αποικιοκρατίας, συμπεριλαμβανομένου του διατλαντικού δουλεμπορίου.

Η δήλωση έπεσε σαν βόμβα, όχι μόνο στην Λισαβόνα, αλλά και σε πολλές πρωτεύουσες της Ευρώπης.

Η μια μετά την άλλη, πρώην αποικιοκρατικές δυνάμεις της Γηραιάς Ηπείρου ζητούν όψιμα συγγνώμη για το ένοχο παρελθόν τους, αφήνουν όμως μεθοδικά εκτός κάθε συζήτησης τις επανορθώσεις.

Όμως το γεγονός ότι το θέμα έθιξε δημόσια ο αρχηγός του κράτους της Πορτογαλίας -μιας ημιπροεδρικής δημοκρατίας, που από την εποχή της αποικιοκρατίας έχει «κληρονομήσει» την ευθύνη για σχεδόν το ήμισυ των Αφρικανών που έπεσαν θύματα του δουλεμπορίου- έχει ξεχωριστή βαρύτητα.

Για περισσότερο από τέσσερις αιώνες, τουλάχιστον 12,5 εκατομμύρια άνθρωποι απήχθησαν από την Αφρική, φορτώθηκαν ως «εμπόρευμα» κυρίως σε ευρωπαϊκά πλοία, μεταφέρθηκαν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τις πατρίδες τους και πουλήθηκαν ως δούλοι.

Οι περισσότεροι δούλεψαν σε φυτείες στην αμερικανική ήπειρο, πληρώνοντας με το αίμα και τις ζωές τους την ανάπτυξη των δυναστών τους.

Στο όνομα της δικαιοσύνης, οι απόγονοι των μεν εγείρουν πλέον αξιώσεις αποζημιώσεων.

Στο πλαίσιο της γεωπολιτικής, οι απόγονοι των δε αρκούνται σε δηλώσεις μεταμέλειας.

Όμως αυτές αποδεικνύονται λίγες ή και υποκριτικές σε έναν κόσμο που αλλάζει.

Τελευταίο στο χορό των αξιώσεων, το αφρικανικό νησιωτικό κράτος Σάο Τομέ και Πρίνσιπε ανακοίνωσε ότι θα ζητήσει από την Πορτογαλία επανορθώσεις.

Η νέα δεξιά κυβέρνηση της Λισαβόνας έσπευσε να κλείσει το κεφάλαιο, ανακοινώνοντας ότι δεν προβλέπεται «καμία συγκεριμένη διαδικασία ή πρόγραμμα ενεργειών».

«Όταν όμως είναι σωστό να ζητήσουμε συγγνώμη», προσέθεσε, «θα το πράξουμε»…

Όμως οι εξελίξεις πλέον τρέχουν.

Η Δανία έγινε η πρώτη χώρα που απαγόρευσε επίσημα τη δουλεμπορία το 1792 με συνέπεια να ακολουθήσουν η Βρετανία και οι ΗΠΑ λίγα χρόνια αργότερα. (Photo: Wikimedia Commons/Gustavo La Rotta Amaya)

Στο επίκεντρο οι επανορθώσεις

Η ιδέα της καταβολής επανορθώσεων για το διατλαντικό δουλεμπόριο προωθείται σε όλο τον κόσμο, περιλαμβανομένων προσπαθειών για τη δημιουργία ειδικού δικαστηρίου για το θέμα.

Έλαβε νέα ώθηση από τα μέσα Απριλίου, με την ολοκλήρωση της τρίτης συνόδου του Μόνιμου Φόρουμ του ΟΗΕ για τους Ανθρώπους Αφρικανικής Καταγωγής (PFPAD).

Κοινό αίτημα ήταν πρόσθετη χρηματοδότηση για αποζημιώσεις.

Κύριοι αποδέκτες είναι οι πρώην αποικιοκρατικές χώρες της Ευρώπης και οι ΗΠΑ.

Καλούνται να αναγνωρίσουν επισήμως ότι μεγάλο μέρος του  πλούτου και της ανάπτυξής τους στηρίχτηκε σε εγκλήματα σε βάρος αφρικανικών κρατών και τις πλάτες ελεύθερων ανθρώπων που μετέτρεψαν σε δούλους.

Σε περσινή κοινή δήλωση με την Κοινότητα Χωρών Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής (CELAC), η ΕΕ αναγνώρισε πρώτη φορά το δουλεμπόριο ως «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας».

Στα τέλη του 2023, μια επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου πρότεινε τη δημιουργία ενός μόνιμου φόρουμ για την εξέταση «μέτρων αποκαταστατικής δικαιοσύνης».

Όμως οι επόμενες κινήσεις παραμένουν ασαφείς, για ένα μελανό κεφάλαιο της ιστορίας που δεν επιβαρύνει συλλογικά τους «27».

Στην πρόσφατη σύνοδο PFPAD, που έγινε στη Γενεύη, μια ομάδα ΜΚΟ πρότεινε για τη δημιουργία ανεξάρτητης επιτροπής για τη διερεύνηση του ζητήματος των γαλλικών αποζημιώσεων στην πολύπαθη Αϊτή.

Αφορούν στο γνωστό ως «χρέος ανεξαρτησίας» της χώρας της Καραϊβικής, που άρχισε να καταβάλει το 1825 στο Παρίσι.

Μέχρι την ολοκλήρωση των πληρωμών, το 1947, υπολογίζεται ότι έφτασαν τα 21 δισεκατομμύρια σε ονομαστική αξία, απομυζώντας την οικονομία της ανεξάρτητης Αϊτής, με αντάλλαγμα τη διπλωματική αναγνώρισή της.

Θεωρήθηκαν τότε ως αποζημίωση για τις ζημίες που υπέστη η Γαλλία από την πρώτη επιτυχημένη εξέγερση των σκλάβων παγκοσμίως.

Αποτελεί μόνο ένα παράδειγμα των ανοιχτών διεκδικήσεων.

Στο «κάδρο» πλέον μπαίνει η προοπτική δημιουργίας ενός ειδικού δικαστηρίου για το θέμα των επανορθώσεων από την εποχή της αποικιοκρατίας.

Πλέον, η υποστήριξη του αιτήματος κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, κυρίως σε κράτη Αφρικής και της Καραϊβικής.

Σιδερένιες αλυσίδες ποδιών στην προθήκη του Μουσείου Σκλαβιάς, στη Σενεγάλη (REUTERS/Finbarr O’Reilly/File Photo)

Μια «συγγνώμη» δεν αρκεί

Στο θέμα των αποζημιώσεων «πρέπει επιτέλους να περάσουμε σε μια νέα εποχή», τόνισε ο Ύπατος Αρμοστής των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Φόλκερ Τουρκ.

«Οι κυβερνήσεις πρέπει να αναλάβουν δράση και να επιδείξουν πραγματική ηγεσία με γνήσιες δεσμεύσεις για την ταχεία μετάβαση από τα λόγια στη δράση που θα αντιμετωπίσει επαρκώς τα λάθη του παρελθόντος».

Προς το παρόν οι περισσότερες που έχουν κάνει ένα πρώτο βήμα προς αναγνώριση των ιστορικών ευθυνών, αρκούνται στη συγγνώμη.

Η Δανία ζήτησε συγγνώμη από την Γκάνα το 2018, δύο αιώνες αφότου σταμάτησε την αποίκησή της.

Η Γαλλία έχει αναγνωρίσει με νόμο τη δουλεία ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.

Οι βασιλείς του Βελγίου και του Ηνωμένου Βασιλείου, Φίλιππος και Κάρολος Γ’ έχουν εκφράσει «βαθιά λύπη» για τις πρακτικές των προγόνων τους, χωρίς αναγνώριση ενοχής του στέμματος.

Πιο πρόσφατα, ο βασιλιάς Γουλιέλμος Αλέξανδρος της Ολλανδίας ζήτησε «συγγνώμη», παραπέμποντας σε ανεξάρτητη έρευνα για τη διερεύνηση «τυχόν άμεσου ρόλου» της ολλανδικής μοναρχίας στο υπερατλαντικό δουλεμπόριο.

Τα συμπεράσματα δεν αναμένονται πριν από τα τέλη του 2025.

Η Γερμανία έχει επίσης ζητήσει συγγνώμη για τη σφαγή μελών των φυλών Χερέρο και Νάμα στη Ναμίμπια, αναγνωρίζοντάς την ως γενοκτονία.

Έπειτα από χρόνια σκληρών διαπραγματεύσεων, ανακοίνωσε τη διάθεση 1,1 δισεκατομμυρίων ευρώ στην αφρικανική ώρα, όχι όμως ως επανόρθωση, αλλά ως «χρηματική βοήθεια» σε βάθος 30ετιας.

Στις δε ΗΠΑ, την εξαίρεση κάνει η προοδευτική Καλιφόρνια.

Ειδική ομάδα που συγκροτήθηκε στη δυτική αμερικανική πολιτεία πρότεινε την καταβολή αποζημίωσης ύψους 1,2 εκατομμυρίων δολαρίων σε απογόνους πρώην σκλάβων.

Μόλις πρόσφατα, η Επιτροπή Δικαιοσύνης της Γερουσίας της Καλιφόρνιας ενέκρινε τη σύσταση υπηρεσίας για τον καθορισμό των δικαιούχων.

Υπάρχουν ωστόσο έντονες αντιδράσεις, καθώς το συνολικό ύψος των αποζημιώσεων υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάσει τα 800 δισεκατομμύρια δολάρια, την ώρα που ο ετήσιος προϋπολογισμός της «Χρυσής Πολιτείας» δεν είναι ούτε τα μισά.

* Κεντρική photo: Wikimedia Commons/Antoine Taveneaux