Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας: Oι βίαιοι πίνακες του Καραβάτζιο, ο Σκορτσέζε και «Τα Καλά Παιδιά»

Ο τελευταίος πίνακας του Καραβάτζιο, Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας, είναι ένα άρτιο άθροισμα όλων όσων έκαναν τον Ιταλό καλλιτέχνη μια τόσο μοναδική και αιώνια γοητευτική προσωπικότητα, ίσως τον καλλιτέχνη με τη μεγαλύτερη επιρροή που έζησε ποτέ.

Είχε αναζητήσει καταφύγιο στο νησί, ελπίζοντας να ενταχθεί στο σεβάσμιο τάγμα των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία για τη δολοφονία του Ranuccio Tomassoni, έγκλημα για το οποίο βρισκόταν τότε σε φυγή

Υπάρχει το χαρακτηριστικό στενό κόψιμο και ο δραματικός φωτισμός, που τόσο συχνά αναφέρεται ως «κινηματογραφικός», καθώς και η επαναστατική χρήση πραγματικών μορφών για μοντέλα, με κοκκώδες, ταλαιπωρημένο από τις καιρικές συνθήκες δέρμα και βρώμικα νύχια.

Το δράμα των τελευταίων χρόνων

Υπάρχει επίσης ο ίδιος ο καλλιτέχνης, ο οποίος εμφανίζεται ως τρομαγμένος θεατής της δολοφονίας της Αγίας Ούρσουλας. Ο Καραβάτζιο αναπαριστούσε συχνά τον εαυτό του στους πίνακές του, και η βίαιη, κτηνώδης ζωή και ο θάνατός του έχουν συχνά συνεπάρει το κοινό όσο και το έργο του, γεγονός που επιβεβαιώθηκε πιο πρόσφατα από την εμφάνιση του καλλιτέχνη ως πηγή έμπνευσης για τον μοχθηρό αντιήρωα Τομ Ρίπλεϊ στην πρόσφατη σειρά του Netflix.

Αυτό το guest spot έχει ίσως παίξει ρόλο στο ρεκόρ πλήθους που έχει προσελκύσει ο πίνακας αυτός στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, όπου εκτίθεται επί του παρόντος στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την ίδρυσή του. Και τώρα ένας πρόσφατα επικυρωμένος πίνακας του καλλιτέχνη θα εκτεθεί στο μουσείο Πράδο της Μαδρίτης.

Φωτογραφία: Wikimedia Commons

Ο Καραβάτζιο κάνει το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας «πολύ οικείο, πολύ βίαιο, πολύ προσωπικό με τρόπο που οι περισσότεροι άλλοι καλλιτέχνες δεν έκαναν εκείνη την εποχή», λέει στο BBC η επιμελήτρια Francesca Whitlum-Cooper.

Αντί να εστιάσει στο αγαπημένο μοτίβο των 11.000 παρθένων ακολούθων της Ούρσουλας που σφαγιάστηκαν από τους Ούννους, ο Καραβάτζιο εστιάζει στη στιγμή που η ίδια η Ούρσουλα πυροβολήθηκε από τον βασιλιά των Ούννων επειδή αρνήθηκε το χέρι του σε γάμο. Ακόμα ζωντανή, κοιτάζει το βέλος που προεξέχει από το σώμα της, ενώ τα χέρια της πλαισιώνουν με συγκίνηση τον παράγοντα του μαρτυρίου της.

Το δράμα των τελευταίων χρόνων του Καραβάτζιο φαίνεται να διαδραματίζεται τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο του έργου. Είναι χαρακτηριστικό ότι υπάρχει μια τραχύτητα στο χειρισμό του χρώματος, αποτέλεσμα της φρικτής επίθεσης που είχε υποστεί πρόσφατα, κατά την οποία το πρόσωπό του είχε κοπεί και η όρασή του είχε ενδεχομένως επηρεαστεί.

«Σαν να κοιτάζει ήδη προς τη Ρώμη»

Η ταυτότητα των επιτιθέμενων παραμένει άγνωστη, αλλά πιθανότατα σχετίζονταν με έναν ιππότη στον οποίο είχε επιτεθεί ο Καραβάτζιο ενώ βρισκόταν στη Μάλτα. Είχε αναζητήσει καταφύγιο στο νησί, ελπίζοντας να ενταχθεί στο σεβάσμιο τάγμα των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία για τη δολοφονία του Ranuccio Tomassoni, έγκλημα για το οποίο βρισκόταν τότε σε φυγή.

Η επίθεση στη Μάλτα τον ανάγκασε να διαφύγει και πάλι, αυτή τη φορά στη Νάπολη. Φαίνεται όμως ότι εξακολουθούσε να ελπίζει σε μια χάρη από τον Πάπα.

Η Whitlum-Cooper σημειώνει την έντονη ψυχολογική πολυπλοκότητα και ψυχική οξύτητα των χαρακτήρων, γεγονός που για την ίδια προσθέτει στην κινηματογραφική ποιότητα του έργου. «Ο Βασιλιάς των Ούννων καταφέρνει να δείχνει ταυτόχρονα οργισμένος και μετανιωμένος. Οι παρευρισκόμενοι φαίνονται τρομοκρατημένοι, αλλά και σαν να πρέπει να τηρούν τη γραμμή, επειδή είναι στρατιώτες του. Η Ούρσουλα μοιάζει ειρηνική αλλά και σοκαρισμένη και έκπληκτη. Όλοι διαθέτουν αυτή την πληθώρα συναισθημάτων», λέει η ίδια.

Ωστόσο, όταν πρόκειται για την αυτοπροσωπογραφία του Καραβάτζιο, τα συναισθήματα είναι πιο δύσκολο να διαβαστούν. Η Whitlum-Cooper γοητεύεται από το γεγονός ότι η προσοχή του δεν φαίνεται να είναι στραμμένη στη δράση που εκτυλίσσεται μπροστά του. «Είναι σαν να κοιτάζει πέρα από τον πίνακα, επειδή ξέρει ότι πρόκειται να λάβει χάρη, σαν να κοιτάζει ήδη προς τη Ρώμη».

«Είναι σοβαρά τραυματισμένος το φθινόπωρο του 1609, εξαιρετικά παραμορφωμένος στο πρόσωπο. Δεν μας δείχνει αυτό το σημάδι της ντροπής» λέει. «Υπάρχουν πολλά ερωτήματα σχετικά με το τι κάνει με αυτή την αυτοπροσωπογραφία. Προσπαθεί σχεδόν να ζωγραφίσει τον εαυτό του πίσω στην εικόνα, κυριολεκτικά και μεταφορικά; Είναι ένοχος; Δεν έχει ρίξει το βέλος, αλλά δεν έχει κάνει τίποτα για να το σταματήσει. Υπάρχει η ψυχολογία που πρέπει να ξετυλίξουμε».

«Ένας πολύπλοκος χαρακτήρας»

Ο Καραβάτζιο ήταν πάντοτε ένας πολύπλοκος χαρακτήρας, ιδιαίτερα προικισμένος, αλλά με την επιθυμία να προκαλεί και με ένα ταλέντο στην αυτοκαταστροφή. Μεγάλωσε στο Μιλάνο σε μια εποχή που το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης βρισκόταν σε πλήρη έξαρση.

«Αυτή είναι μια στιγμή κατά την οποία η Καθολική Εκκλησία λέει ότι η ζωγραφική υπάρχει για να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται πράγματα. Πρέπει να είναι ισχυρή και να προκαλεί μια συναισθηματική αντίδραση στους ευσεβείς», εξηγεί η Whitlum-Cooper.

Για τον Καραβάτζιο αυτό σήμαινε την επιδίωξη ενός πολύ γήινου, άμεσου ρεαλισμού που ήταν πρωτοποριακός. «Για αιώνες, ο ρόλος του καλλιτέχνη ήταν να κλασικοποιεί και να κάνει τον κόσμο γύρω του πιο όμορφο, ειδικά όταν αφηγείται βιβλικές ιστορίες. Τότε ξαφνικά έχεις κάποιον που παίρνει μια διάσημη σεξεργάτρια για να υποδυθεί την Παναγία και ανθρώπους από τους δρόμους για να υποδυθούν αγίους», λέει.

Για τον γενικό πληθυσμό που απλώς δεν είχε συνηθίσει να βλέπει ανθρώπους σαν τον εαυτό του στον καμβά, το αποτέλεσμα ήταν «εξαιρετικά έντονο», λέει η Whitlum-Cooper, η οποία το παρομοιάζει με τα ζητήματα γύρω από την αναπαράσταση σήμερα.

«Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ανθρώπους όλων των στρωμάτων να εκπροσωπούνται, αλλά αυτό δεν συνέβαινε πραγματικά παλαιότερα».

Παγκόσμια δημοτικότητα

Ενώ η επιρροή του Καραβάτζιο μεταξύ των καλλιτεχνών δεν φαίνεται να έχει υποχωρήσει, η πρωτοφανής παγκόσμια δημοτικότητά του χρειάστηκε λίγο περισσότερο χρόνο για να εκτοξευθεί.

«Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια πότε έγινε τόσο διάσημος, αλλά δεν νομίζω ότι είναι σύμπτωση το γεγονός ότι αναδεικνύεται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όταν ο κινηματογράφος και η φωτογραφία γίνονται τόσο πολύ πιο διαδεδομένες. Η λατρεία των διασημοτήτων μας επίσης», λέει η Whitlum-Cooper.

Ο αντίκτυπος του Καραβάτζιο στον κινηματογράφο είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτος στο έργο του Πιερ Πάολο Παζολίνι και του Μάρτιν Σκορτσέζε, οι οποίοι εμπνεύστηκαν τόσο από τους δραματικούς φωτισμούς του όσο και από τη χρήση πραγματικών, μη ιδεατών ανθρώπων στους πίνακές του. «Ο Παζολίνι και ολόκληρος ο ιταλικός κινηματογράφος έρχεται μέσα από τον Καραβάτζιο. Υπάρχει μια αναβίωση στην Ιταλία μιας πολύ πνευματοποιημένης μορφής αριστερής δημιουργικότητας, η οποία τυχαίνει να παίρνει τη μορφή του κινηματογράφου», λέει ο ιστορικός τέχνης Andrew Graham-Dixon.

Για τον Τελευταίο πειρασμό, ο Σκορτσέζε είπε ότι «η ιδέα ήταν να κάνουμε τον Ιησού όπως ο Καραβάτζιο», αλλά η επιρροή του καλλιτέχνη πάνω του ξεκινά από τη δεκαετία του 1970.

«Τα Καλά Παιδιά»

«Όταν ο Σκορτσέζε γύριζε το Mean Streets, είπε ότι αυτός και ο Πολ Σρέιντερ πήγαιναν σχεδόν κάθε μέρα στη Met για να δουν τα έργα του Καραβάτζιο», λέει ο Graham-Dixon.

«Σκεφτόντουσαν το κάδρο. Στο «Κακόφημοι δρόμοι» η κάμερα είναι πάντα σε κίνηση, αλλά ο Σκορτσέζε μου είπε ότι αισθάνεται πως η κάμερα του Καραβάτζιο ήταν πάντα σε κίνηση, απλώς ήταν παγιδευμένη σε μια συγκεκριμένη στιγμή από τον καμβά».

Η αφηγηματική προσέγγιση του Καραβάτζιο – η τάση του να απεικονίζει τη μέση ενός γεγονότος και όχι την αρχή ή το τέλος μιας σκηνής – επηρέασε επίσης τον Σκορτσέζε, μερικές φορές με γραφικό τρόπο.

Η Σταύρωση του Αγίου Πέτρου, στην οποία ο σταυρός στον οποίο είναι καρφωμένος ο Πέτρος σύρεται στη θέση του, αποτέλεσε έμπνευση για τη σκηνή στη ταινία «Τα Καλά Παιδιά» όπου ο Τζίμι και ο Τόμι δυσκολεύονται τόσο πολύ να σκοτώσουν τον Μπίλι Μπατς. «Όλα αυτά προήλθαν από τον Πέτρο – πόσο δύσκολο είναι να σκοτώσεις κάποιον», εξηγεί ο Graham-Dixon.

*Mε πληροφορίες από: People | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Wikimedia Commons | Public Domain