Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λυδική γλώσσα

Μια διακριτή θέση στην οικογένεια των γλωσσών της Ανατολίας –σε αυτήν, θυμίζουμε, ανήκουν επίσης η καρική και η λυκική– κατέχει η λυδική λόγω των έντονων ιδιαιτεροτήτων της, οι οποίες, σε συνδυασμό με τις πολύ περιορισμένες μαρτυρίες που έχουμε στη διάθεσή μας για εκείνη, καθιστούν την κατανόησή της δυσχερέστατη. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί που χρησιμοποιούσαν αυτήν την αποσπασματικά σωζόμενη γλώσσα, οι Λυδοί, ήταν εγκατεστημένοι στο δυτικό τμήμα της μικρασιατικής χερσονήσου, σε μια περιοχή που συνόρευε προς βορράν με τη Μυσία, προς ανατολάς με τη Φρυγία και προς νότον με την Καρία.

Προϊόντος του χρόνου, τον 7ο και τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Λυδοί κατάφεραν να συγκροτήσουν ένα κραταιό βασίλειο με επίκεντρο τις Σάρδεις, την πρωτεύουσά τους. Το εν λόγω βασίλειο, που διακρινόταν για τον επεκτατισμό του, ισχυροποιήθηκε χάρη στη δυναστεία των Μερμναδών, η οποία ιδρύθηκε από τον Γύγη και βρέθηκε στο απόγειό της δύναμής της επί βασιλείας του –ξακουστού για τα αμύθητα πλούτη του– Κροίσου. Η περσική εισβολή στη Λυδία, το 547/546 π.Χ., σηματοδότησε το τέλος της εποχής του Κροίσου και της λυδικής χλιδής. Στο μετέπειτα διάστημα, έως την κατάκτησή της από τον Μεγαλέξανδρο (334 π.Χ.), η Λυδία αποτέλεσε περσική σατραπεία.

Την εξαγωγή ορισμένων τουλάχιστον συμπερασμάτων αναφορικά με τη λυδική γλώσσα καθιστούν δυνατή οι υφιστάμενες σχετικές μαρτυρίες, άμεσες και έμμεσες. Οι πρώτες συνίστανται σε έναν αριθμό επιγραφών γραμμένων σε λυδικό αλφάβητο (αυτό είναι ελληνικής προελεύσεως, με κάποιες τροποποιήσεις και προσθήκες), που ανάγονται ως επί το πλείστον στην εποχή της περσικής κυριαρχίας (5ος-4ος αιώνας π.Χ.). Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι ανάμεσά τους υπάρχουν και λιγοστές επιγραφές που έχουν συνταχθεί κατά τα φαινόμενα σε έμμετρο λόγο και παρουσιάζουν ομοιοκαταληξία. Οι έμμεσες μαρτυρίες αποτελούνται ως συνήθως από σχόλια αρχαίων λεξικογράφων και κάποια κύρια ονόματα (ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια) που διασώθηκαν σε ελληνικές και λατινικές επιγραφές. Μια πρόσθετη έμμεση πηγή είναι το –σπανιότατο είναι η αλήθεια– λυδικό στοιχείο στο έργο του Ιππώνακτος, ιαμβογράφου από την Έφεσο, που άκμασε περί το 540 π.Χ. και ήταν γνωστός κατά την αρχαιότητα ως ποιητής της λοιδορίας και της αισχρολογίας. Από τη μελέτη του συνόλου των διαθέσιμων για τη λυδική πηγών διαπιστώνουμε την ύπαρξη μερικών τυπικών χαρακτηριστικών των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών εν γένει και του κλάδου της Ανατολίας ειδικότερα.

Όσον αφορά τώρα το ζήτημα των ελληνολυδικών σχέσεων –οι πρώτες επαφές ανάμεσα στους Λυδούς και τους Έλληνες πρέπει να έλαβαν χώρα κατά τον ιωνικό αποικισμό, ο οποίος άρχισε ως γνωστόν από τα μέσα περίπου του 11ου αιώνα π.Χ.–, σπανίως συναντώνται στα ίδια τα κείμενα της λυδικής τύποι που αναφέρονται στα αρχαία λεξικογραφικά σχόλια (τα περισσότερα εξ αυτών παραδίδονται από τον Ησύχιο, αλεξανδρινό γραμματικό και λεξικογράφο του 5ου αιώνα μ.Χ.). Ελάχιστες είναι και οι λέξεις που αναγνωρίζονται μετά βεβαιότητος ως λυδικές στα ποιήματα τού ανωτέρω μνημονευθέντος Ιππώνακτος (στο έργο του αφθονούν αντιθέτως οι αβέβαιης ετυμολογίας λέξεις). Παρά ταύτα, η γλώσσα του λυρικού αυτού ποιητή –ορισμένοι τη χαρακτήρισαν ως μια λαϊκή ιωνική γλώσσα όπου αναμειγνύονται ελληνικοί και λυδικοί τύποι– δεν παύει να αποτελεί ένα σημαντικό επιπρόσθετο τεκμήριο για τη συνάντηση της ελληνικής και της λυδικής γλώσσας κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Την επαφή των δύο γλωσσών φανερώνει, τέλος, και η παρουσία μερικών λεξιλογικών δανείων (πιο συγκεκριμένα, κυρίων ονομάτων) από την ελληνική σε επιγραφές γραμμένες στη λυδική.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το βασίλειο της Λυδίας κατά την αρχαιότητα.