Γκέοργκ Λούκατς: Ένα ιερό τέρας της εποχής του

Στις 5 Ιουνίου (στις σχετικές πηγές απαντά και η 4η Ιουνίου) 1971 έφυγε από τη ζωή ο Γκέοργκ Λούκατς (György Lukács), ούγγρος μαρξιστής φιλόσοφος, συγγραφέας και λογοτεχνικός κριτικός.

Ο Λούκατς, ο οποίος είχε γεννηθεί στη Βουδαπέστη στις 13 Απριλίου 1885, θεωρείται μια από τις κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες της Ευρώπης του περασμένου αιώνα.

Το έργο του ούγγρου στοχαστή, με τις πρωτότυπες επεξεργασίες του σε πολλούς τομείς, διαμόρφωσε ένα συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης της μαρξιστικής θεωρίας και συνάμα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή της.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 25 Σεπτεμβρίου 1970 υπήρχε —στη στήλη των επιφυλλίδων— ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο για τον Λούκατς. Επρόκειτο για μια συνομιλία που είχε μαζί του ο ιταλός δημοσιογράφος Bruno Tedeschi, λίγους μήνες πριν από το θάνατο του σπουδαίου διανοητή. Εκεί διαβάζουμε τα εξής:

Ο δρόμος που οδηγεί στο σπίτι του Λούκατς είναι η λεωφόρος Βελιγραδίου, κατά μήκος του Δούναβη, ακριβώς μπροστά στην γέφυρα της Ελευθερίας, γωνία με την πλατεία Δημητρώφ. Μου άνοιξε ένας ανθρωπάκος με μια απλότητα που σε αφοπλίζει, ντυμένος στα μπλε και με κολλάρο της περασμένης 50ετίας.

— Θέλω να μιλήσω με τον καθηγητή. Έχω κλείσει τηλεφωνικώς συνάντηση.

— Εγώ είμαι, απάντησε ο ανθρωπάκος, σφίγγοντάς μου το χέρι.

Μ’ έβαλε να καθήσω κοντά στο γραφείο του, γεμάτο από περιοδικά και δακτυλογραφημένες σελίδες, ενώ μια υπηρεσία —σιωπηλή και ευγενική— μας σερβίρησε καφέ σε φλυτζάνια από παλιά πορσελάνη. Ο Λούκατς είναι 85 χρονών και μιλάει με τόση ζωντάνια και διαύγεια —στη γερμανική, αφού η μητέρα του ήταν Βιεννέζα— που σ’ αφήνει έκπληκτο. Η ομιλία του είναι σπινθηροβόλα και πλούσια σε ανεκδοτολογία. Γρήγορα μου εξηγεί ότι δεν πρόκειται για συνέντευξη με τον κλασικό όρο, αλλά για φιλική συνομιλία.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.9.1970, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Δεν μου αρέσει κάποιος, έστω κι’ αν έχη τις καλύτερες προθέσεις, να μεταφέρη από μνήμης εκείνα που λέγω συνομιλώντας μαζί του και για τον λόγο ότι συχνά, ή αρκετά συχνά, είναι ελλιπή. Και για να είμαι σαφέστερος, εάν έχω κάτι να πω, προτιμώ να το κάνω ο ίδιος και όχι να το αναθέσω σε άλλους. Μου συνέβη συχνά να διαβάσω σε εφημερίδες και περιοδικά δηλώσεις «μου» που ποτέ δεν είχα κάνει.

Συνεχίσαμε την συζήτηση. Και το πρώτο θέμα ήταν το τωρινό στάδιο της μαρξιστικής σκέψεως και η «κρίση συνειδήσεως» που τυραννεί από χρόνια, κυρίως μετά την Ουγγαρία του 1956 και την Τσεχοσλοβακία του 1968, τους μαρξιστές διανοουμένους: η αντίφαση ανάμεσα στην πίστη και στην πραγματικότητα, όπως η περίπτωση Γκαρωντύ.

— Ούτε παράλληλα, ούτε σε αντιπαραβολή, λέγει αμέσως ο Λούκατς. Ξέρω ότι επιθυμείτε να με τοποθετήσετε κοντά στον Βιεννέζο Φίσσερ, στον Τζίλας, στον Γκαρωντύ και άλλους. Δεν έχω τίποτα το κοινό ή σχετικό μ’ αυτά τα άτομα, που μπορώ, εν μέρει, να τα παραδεχτώ λίγο-πολύ σαν κριτικούς, συγγραφείς, φιλοσόφους. Δεν έχω συγγένεια όμως μαζί τους όσον αφορά στην σκέψη πάνω στο ειδικό θέμα μας. Δεν με διακρίνει ούτε αυτό που εσείς ονομάζετε κρίση συνειδήσεως. Η άποψή μου πάνω στον Μαρξ και στο έργο του ήταν πάντα σαφής, κρυστάλλινη και μία και μόνη αφ’ ότου βάθυνα τις μελέτες μου.

Αυτές οι διαβεβαιώσεις του είναι αντίθετες με τις φήμες, σύμφωνα με τις οποίες ο Λούκατς ήταν ένας αιρετικός, ένας που είχε μεταβάλει απόψεις, που παραμερίσθηκε από τους ίδιους τους κομμουνιστές της χώρας του, που υποχρεώθηκε σε μια «χρυσωμένη» εξορία.

— Είμαι ένας μονήρης, λέγει ο Λούκατς, και παρακολουθώ με αρκετό σκεπτικισμό τις έριδες μεταξύ θεωρητικών του μαρξισμού. Ο Μαρξ ερμηνεύτηκε εσφαλμένα απ’ τον Στάλιν και πολλούς άλλους, που τον υιοθέτησαν για να τον χρησιμοποιήσουν σύμφωνα με τις ανάγκες τους, εμφανίζοντας σαν μαρξισμό ό,τι τους εξυπηρετούσε. Ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα των θεωρητικών είναι ότι δεν έκαναν μια πιο βαθειά ανάλυση της θεωρίας, ότι δεν έμαθαν να εκσυγχρονίζουν, να ανανεώνουν την θεωρία, βοηθούμενοι από τις ιστορικές, οικονομικές εμπειρίες. Ας πάρουμε τον Στάλιν (που εθεωρείτο μαρξιστής): ό,τι έκανε δεν έχει καμμιά σχέση με τον πραγματικό μαρξισμό. Κι’ όποιος τον μιμείται τώρα είναι μόνον σταλινιστής και όχι οπαδός ή ερμηνευτής του Μαρξ. Υπάρχει μεγάλη διαφορά.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.9.1970, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Αλλά τότε, κύριε καθηγητά, ποιος εννόησε τον Μαρξ; Ποιος μπόρεσε να τον ερμηνεύση; Ποιος πέτυχε να διεισδύση στην σκέψη του;

— Ο Λένιν ήταν βέβαια ο μεγαλύτερος θεωρητικός του μαρξισμού και τα έργα του αποτελούν την απόδειξη, κυρίως δε εκείνο για τον ιμπεριαλισμό που κυκλοφόρησε το 1914.

— Και ποιος ακόμη;

— Εδώ πρέπει να αποφύγω κάθε είδος ψεύτικης αντικειμενικότητας και να πω, υποκειμενικά, ότι εγώ είμαι πιθανόν ο μόνος ζων μαρξιστής διανοητής που τον έχει εννοήσει, και με μένα οι μαθητές μου, εδώ στην Ουγγαρία, που ακολουθούν την γραμμή μου. Ελπίζω μάλιστα να βγάλουμε μια επιθεώρηση φιλοσοφικών μελετών πάνω στην μαρξιστική ερμηνεία της σχολής αυτής, αλλά θα χρειαστή καιρός για να φθάσουμε σε τούτο.

Ο Λούκατς υποστηρίζει συμπερασματικά —και δεν υπάρχει καμμιά οίηση στις διαβεβαιώσεις του— ότι θεματοφύλακας της μαρξιστικής ορθοδοξίας είναι ο ίδιος. Κάτι σαν να έλεγε «ο Μαρξ είμαι εγώ». Και ίσως να μην έχη άδικο.

—Και ο ίδιος ο Μαρξ, εξ άλλου, δεν πέτυχε παρά να δώση μόνον ένα σχεδιογράφημα της μεθόδου του. Πολλά ερωτηματικά παραμένουν ακόμη αναπάντητα. Θεωρώ δυνατή μια ανανέωση του μαρξισμού μόνον με μια κριτική μελέτη των έργων του πάνω σε επιστημονικές βάσεις, κάτι που δεν έχει γίνει τα τελευταία 80 χρόνια.

— Εάν καλά κατάλαβα, κύριε καθηγητά, η μαρξιστική θεωρία, που έγινε ένας καθοριστικός παράγων της ιστορίας από την ρωσική επανάσταση και μετά, είναι, όπως λέγετε, μόνον ένας «οδηγός» ή, με άλλα λόγια, υπάρχει μόνον ένας οδηγός ερμηνείας της σκέψεως του Μαρξ. Τούτο σημαίνει ότι η αποκρυσταλλωμένη θεωρία δεν υπάρχει και ότι οι ερμηνείες είναι πάντοτε υποκειμενικές;

— Τούτο είναι ένα θέμα αρκετά μεγάλο και ευρύ. Αλλά περίπου τα πράγματα έχουν έτσι: όλος ο Μαρξ πρέπει να ξαναμελετηθή και, βασικά, να κατανοηθή μακρυά από υποκειμενικές πολεμικές ή ενδεχόμενα πολιτικά συμφέροντα. Είναι διαδεδομένη μια αντίληψη περί τακτικής του μαρξισμού, αλλά, όπως ξέρετε, οι τακτικές αλλάζουν ανάλογα με τις περιστάσεις.

Περνάμε σε άλλο θέμα: στην ελευθερία του συγγραφέα. Ο Λούκατς δεν έχει ταλαντεύσεις.

— Είμαι υπέρ της απόλυτης ελευθερίας του συγγραφέα. Όταν σε μια σοσιαλιστική χώρα απαγορεύεται στον συγγραφέα να πη εκείνο που θέλει, σηκώνομαι και διαμαρτύρομαι. Αλλά είμαι απόλυτα πεπεισμένος —ακόμη από τότε που ήμουν 20 χρονών— ότι και στον καπιταλιστικό κόσμο δεν υπάρχει αυτή η ελευθερία, που τόσο επικαλούνται οι εχθροί του κομμουνισμού. Από την Αθήνα μέχρι το Πεκίνο, για να αγκαλιάσω έναν μεγάλο γεωγραφικό χώρο, ελεύθερος Τύπος δεν υπάρχει, παρά μόνον σε σχετική έννοια. Συγγραφείς και δημοσιογράφοι κατευθύνονται από την προσωπική πολιτική θέση, την εξάρτηση από οργανισμούς ή εργοδότες. Ελευθερία σε πολλές περιπτώσεις σημαίνει να ευθυγραμμίζεσαι με τις οδηγίες εκείνου που κυβερνά και πληρώνει. Ένας συγγραφέας δεν είναι ποτέ ελεύθερος, τόσο σε μας όσο και σε σας.

[…]

Η συνομιλία μας παίρνει τέλος. Ο Λούκατς μιλούσε επί τρεις ώρες, περνώντας από το ένα θέμα στο άλλο. Με συνώδεψε μέχρι την πόρτα και για μια ακόμη φορά μού επανέλαβε ότι η συνομιλία μας ήταν μια ευχάριστη φλυαρία και όχι συνέντευξη. Τον διαβεβαίωσα ότι μ’ αυτό το πνεύμα θα μεταφέρω την συνομιλία μας και ό,τι θα αποδώσω σ’ αυτήν εκφράζει εκείνο που εγώ συνεπέρανα και όχι την άποψη του Λούκατς, ενός ανθρώπου πράγματι σημαντικού, ενός «ιερού τέρατος», του τύπου εκείνου που σήμερα εξαφανίζεται. «Δεν είμαι ένα μουσείο», μου είχε πη, «και δεν θέλω να με επισκεφθήτε όπως γίνεται στα μουσεία. Είμαι ζωντανός και ανήκω στον κόσμο μου».

Ο καθηγητής Λούκατς είναι ασφαλώς ο μεγαλύτερος ζων μαρξιστής. Αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι έχει δίκιο αυτός. Οι απόψεις του μπορεί ν’ αρέσουν στους μαρξιστές —με τους οποίους συχνά διαφωνεί— αλλά όχι και σ’ εκείνον που πιστεύει σε άλλες θεωρίες, λιγώτερο αποκρυσταλλωμένες.