Κερδοσκοπώντας πάνω στον θάνατο

Οι πρόσφατες κινητοποιήσεις στη Νέα Καληδονία θύμισαν ότι με έναν τρόπο η αποικιοκρατία δεν έχει τελειώσει ακόμη, εάν κρίνουμε από το πώς παραμένει προτεραιότητα για τις γαλλικές κυβερνήσεις να διατηρήσουν τις υπερπόντιες κτήσεις. Άλλωστε, για μια Γαλλία που τοποθετεί στο κέντρο της εθνικής ταυτότητάς της την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα – υπάρχει άλλωστε και η κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης –, η αποικιοκρατία είναι το σκοτεινό και συχνά απωθημένο στοιχείο, αλλά και το ιστορικό τραύμα, ιδίως για χώρες όπου η Αλγερία, όπου ήταν η Γαλλική Δημοκρατία ταυτίστηκε με τα βασανιστήρια και έναν «βρώμικο πόλεμο». Καθόλου τυχαία, αρκετοί υποστηρίζουν ότι ορισμένα χαρακτηριστικά της σύγχρονης γαλλικής ιδεολογικής και πολιτικής συνθήκης, όπως μια υπεράσπιση του «κοσμικού κράτους» που παίρνει και ισλαμοφοβικές μορφές είναι μια επιβίωση της αποικιοκρατίας, για να μην αναφερθούμε στο πόσο εχθρικά αντιμετωπίζεται ακόμη η γαλλική παρουσία στην Αφρική.

Σε μια στιγμή της οδυνηρής διαδικασίας αποαποικιοποίησης επιστρέφει ο Ερίκ Βυϊγιάρ στο βιβλίο του «Μια αξιοπρεπής έξοδος» που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Μανώλη Πιμπλή. Μόνο που εδώ δεν είναι η Αλγερία, αλλά η Ινδοκίνα, η ήττα από τις δυνάμεις των Βιετμίνχ και το τέλος της γαλλικής αποικιοκρατίας στην περιοχή που αποτελούν το ιστορικό φόντο, μαζί με την ήττα των ΗΠΑ, υπογραμμίζοντας πώς σε εκείνη την περιοχή ηττήθηκαν δύο πολύ μεγάλες δυνάμεις. Όπως και στα άλλα βιβλία του ο Βυϊγιάρ διαλέγει και εδώ τη μορφή του αφηγήματος. Το βιβλίο στηρίζεται σε συστηματική μελέτη και γνώση των ιστορικών πηγών, όμως η αφηγηματική τεχνική αντλεί από τη λογοτεχνία για να δείξει πως βιώθηκαν από τους ίδιους τους δρώντες συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές χωρίς αυτό να οδηγεί σε κάποιου είδους μυθιστορία.

Η αδυναμία «αξιοπρεπούς εξόδου»

Κορμός του βιβλίου η αφήγηση της αδυναμίας να συζητηθεί με σοβαρούς τρόπους μια στρατηγική εξόδου, μέσα από ειρηνευτικές συνομιλίες με την πλευρά των Βιετμίνχ, καθώς οποιοσδήποτε τέτοια πρόταση απορριπτόταν ή ακόμη και χαρακτηρίζονταν ως προδοτική. Αυτό οδήγησε στην αναζήτηση αποτελεσματικού στρατιωτικού φραγμού, μέσα από τη δημιουργία του οχυρού του Ντιεν Μπιεν Φου. Όμως, εκεί οι γαλλικές δυνάμεις θα υποστούν συντριβή, επιταχύνοντας το τέλος της γαλλικής αποικιοκρατίας. Την ίδια στιγμή υπενθυμίζοντας την πρόταση του τότε υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζον Φόστερ Ντάλες να δοθούν στη Γαλλία δύο ατομικές βόμβες για να ηττηθούν οι Βιετμίνχ, ο Βυϊγιάρ δείχνει πως αντιμετωπίζονταν τα αντιαποικιακά κινήματα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και της ανάσχεσης του «κομμουνιστικού κινδύνου» κάτι που αποτυπώθηκε και στην ακολουθία πραξικοπημάτων που οργάνωσαν οι ΗΠΑ εκτός των άλλων και για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα των αμερικανικών επιχειρήσεων.

Αντίστοιχα, ο Βυϊγιάρ ενδιαφέρεται σε αυτό το βιβλίο να υπογραμμίσει το εύρος των αλληλοδιαπλεκόμενων συμφερόντων που συναρθρώθηκαν στην γαλλική αποικιοκρατία στην Ινδοκίνα. Γι’ αυτό και η πρώτη ενότητα του βιβλίου παρακολουθεί έναν επιθεωρητή εργασίας να έρχεται αντιμέτωπος με τις βάναυσες συνθήκες στις καλλιέργειες καουτσούκ με την εφαρμογή ενός εντατικού τεϊλορικού συστήματος στις φυτείες – o Αντρέ Μισελέν είχε συναντήσει τον Τέιλορ. Μόνο που αυτή η αύξηση της παραγωγικότητας πήρε τη μορφή μιας εντατικής, μονότονης και πολύ καταπονητικής εργασίας που οδηγούσε ανθρώπους είτε στη λιποταξία, είτε στην αυτοκτονία.

Το πλέγμα των συμφερόντων

Στο πλαίσιο της διερεύνησης αυτών των συμφερόντων ένα μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην Banque d’Indochine, την τράπεζα που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο οικονομικό οργανισμό συνδέθηκε με την αποικιακή οικονομία, ιδίως εάν σκεφτούμε ότι για μακρό διάστημα είχε και εκδοτικό δικαίωμα, κόβοντας νόμισμα που γινόταν δεκτό σε μεγάλο μέρος των γαλλικών αποικιών, αλλά και πραγματική επιρροή σε ένα πολύ μεγάλο φάσμα επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, όπως αποτυπώνεται και στη σύνθεση της διοίκησής της, «τα χρυσά νήματα που συνδέουν ξανά και ξανά τα ίδια ονόματα, τα ίδια συμφέροντα» (σ. 157). Η περιγραφή μιας συνεδρίασης του διοικητικού συμβουλίου της, υπό την οπτική του Εμίλ Μινό, πρόεδρου της στην περίοδο 1945-1960, επιτρέπει τη διαπίστωση ότι η τράπεζα αυτή, που γιγαντώθηκε στην αποικιοκρατία, ταυτόχρονα είχε ποντάρει και στην ήττα: «η τράπεζα ενθάρρυνε, μέσω του κοινοβουλίου, έναν φονικό πόλεμο από τον οποίο αποκόμιζε κέρδη, θεωρώντας τον, ωστόσο, εκ προοιμίου χαμένο» (σ. 168). Κάτι που έρχεται να υπογραμμίσει ότι η συγκεκριμένη εταιρεία – όπως και πολλές έκτοτε θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε – χάρη σε αυτόν τον πόλεμο είχε «κερδοσκοπήσει πάνω στο θάνατο» (σ. 172).

Ο επίλογος του βιβλίου αφιερώνεται στην πτώση της Σαϊγκόν στο τέλος Απριλίου 1975 και την εσπευσμένη απομάκρυνση των τελευταίων δυτικών με ελικόπτερα από την ταράτσα της αμερικανικής πρεσβείας, υπογραμμίζοντας ότι για τη «γελοία ελπίδα μιας αξιοπρεπούς εξόδου ξοδεύτηκαν εκατομμύρια άνθρωποι και χρειάστηκε να πεθάνουν εκατομμύρια άνθρωποι» (σ. 177).

Βιβλίο συναρπαστικό και ταυτόχρονα αποτύπωση του σύμπαντος των ανθρώπων που όριζαν την «κυρίαρχη τάξη», το βιβλίο του Βυϊγιάρ δεν είναι απλώς μια υπενθύμιση της τραγωδίας που συνεπαγόταν η απέλπιδα προσπάθεια παράτασης της αποικιοκρατίας. Είναι ταυτόχρονα οδυνηρή υπογράμμιση πώς πίσω από τη βαναυσότητα πάντα υπάρχει και ένας κυνικός υπολογισμός, συμφέροντα που όντως κερδίζουν από τον θάνατο.

Το άνισο τίμημα

Η εμπειρία αυτή είχε ένα τεράστιο κόστος σε ζωές και αυτό άνισα κατανεμημένο: «Από την πλευρά της Γαλλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών υπήρξαν συνολικά τετρακόσιες χιλιάδες απώλειες, αν μετρήσουμε τους Ακροβολιστές, του εφέδρους από την Ινδοκίνα και τα αποικιακά στρατεύματα που αποτελούσαν τον κορμό του στρατού μας. Από την πλευρά του Βιετνάμ, ο πόλεμος οδήγησε σε τουλάχιστον τρία εκατομμύρια εξακόσιες χιλιάδες νεκρούς. Δέκα φορές περισσότεροι» (σ. 179).