Πατριάρχης Βαρθολομαίος: Η Μήτηρ Εκκλησία ησθάνθη πολλάκις τους ήλους και την λόγχην του μαρτυρίου

Συνήχθημεν σήμερα ομοθυμαδόν για να εορτάσουμε την εικοστή πέμπτη επέτειο από την άνοδο του Πατριάρχου Βαρθολομαίου στον Οικουμενικό Θρόνο. Η εορταστική αυτή επέτειος μάς ωθεί να συνειδητοποιήσουμε το σημαντικό γεγονός ότι είναι ήδη μια πατριαρχία ιδιαίτερα μακράς διάρκειας — μελέτησα τον κατάλογο των 270 Πατριαρχών και διαπίστωσα ότι η πατριαρχία του Παναγιωτάτου είναι ήδη η τρίτη μεγαλύτερης διάρκειας μετά από αυτήν του Πατριάρχη Σεργίου, που πατριάρχευσε από το 610 ως το 638, και του Νικολάου Γ΄ Γραμματικού, που πατριάρχευσε από το 1084 ως το 1111. Είναι όμως και μια πατριαρχία εξαιρετικά επιτυχής και εν πολλοίς ευτυχής. Στις ιστορικές δέλτους του σεπτού Θρόνου θα καταχωρισθεί ως εποχή συνετής, συνεπούς, σοφής και ευδαίμονος διακυβέρνησης της Εκκλησίας μας, από ηγέτη πιστό και ευλαβή προς την παράδοση, αλλά και θαρραλέο και πρόθυμο για προσεκτικά ανοίγματα στον σύγχρονο κόσμο, τον θρησκευτικό, τον πνευματικό, τον πολιτικό, αλλά και τον κόσμο της φύσεως και της ζωής.

[…]

Όταν εξελέγη, τη 2α Νοεμβρίου 1991, ο Πατριάρχης προέβη στην ακόλουθη δήλωση: «Παραλαμβάνομεν… τον σταυρόν Ανδρέου του Πρωτοκλήτου εις συνέχισιν της ανόδου εις τον κρανίου τόπον, εις συσταύρωσιν ημών τω Κυρίω και τη Αυτού συστρατευομένη Εκκλησία εις συντήρησιν του φωτός της Αναστάσεως». Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος ανήλθε λοιπόν στον Οικουμενικό Θρόνο με επίγνωση της αλήθειας αυτής σε όλη την τραγικότητά της. Η επίκληση του «σταυρού του Αγίου Ανδρέου», η αναφορά στον «κρανίου τόπον» και η αναγωγή στη «σταύρωση» ως τον οδοδείκτη της αρχόμενης πατριαρχίας περιγράφουν τη συναίσθηση του ιστορικού βάρους που αναλάμβανε και τα συναισθήματά του για τη διακονία του ως Πατριάρχη.

[…]

Πόσο σοβαρό εμπόδιο είναι ο εθνικισμός για το έργο της Εκκλησίας ακόμη και στις μέρες μας δείχνει ο μεγάλος αγώνας σύνεσης, ανοχής και καρτερίας που διεξάγει ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος για να πείσει τους άλλους προκαθημένους να αρθούν υπεράνω εθνικισμών. Μερικές φορές έχει κανείς την εντύπωση ότι στο ύψος τους δεν στέκονται ούτε κάποιοι έλληνες επίσκοποι που παρασύρονται σε εθνοφυλετικές κραυγές, και έτσι δυσκολεύουν το έργο του Πατριάρχου. Παραδείγματα περιττεύουν.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε βέβαια την μακρά εμπειρία να ηγείται θεσμικά όλων των Ορθοδόξων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα στο σχήμα του «Ρουμ μιλλετί» (σ.σ. έθνος ή γένος Ρωμαίων) και η υπερεθνική αυτή εξουσία επί των Χριστιανών υπηκόων του σουλτάνου αναγνωριζόταν στο πρόσωπο του κάθε Πατριάρχη ως εξουσία προσωπική. […] Βέβαια οι Πατριάρχες έζησαν συχνά το μαρτύριο να καλούνται να διοικούν με πραγματικά οικουμενική, υπερεθνική αμεροληψία και αντικειμενικότητα, μέσα στα στενά πλαίσια της αιχμαλωσίας, ενώ ως γνήσιοι Ρωμιοί αισθάνονταν φυσικά το χρέος να προστατεύουν το γένος των Ρωμαίων και να μεριμνούν και για την εθνική του διάσταση, την ελληνικότητα, ιδρύοντας σχολεία, καλλιεργώντας την ελληνική γλώσσα, θέτοντας σε λειτουργία τυπογραφεία, παρά την καχυποψία του κατακτητή και τη μισαλλοδοξία των Ιησουιτών μοναχών που δρούσαν ως πράκτορες της Δυτικής Εκκλησίας, αλλά και των μισιοναρίων των προτεσταντικών ομολογιών. Δρούσαν οι πατριάρχες μέσα σε καταπιεστικά δεδομένα που καλλιεργούσαν οι πρέσβεις των Καθολικών, αλλά και των προτεσταντικών κρατών της Ευρώπης. Αυτό το τιτάνιο έργο τους επιτελούσαν οι πατριάρχες μέσα σε ένα σφικτό, συχνά τυραννικό καθεστώς και με υπέρμετρες οικονομικές απαιτήσεις του οθωμανού κυριάρχου, όπως δείχνει η συχνή εναλλαγή Πατριαρχών με βραχύτατη θητεία — αφού για την άνοδο στον Θρόνο καταβάλλονταν υποχρεωτικά υψηλά πεσκέσια.

Στον δέκατο ένατο αιώνα η προσωπική εθνική ταύτιση των Πατριαρχών με το ελληνικό έθνος, που ήταν αυτονόητη, απαιτούσε λεπτή ευαισθησία και επιδεξιότητα χειρισμών. Το προσωπικό μαρτύριο του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε’, όταν κηρύχθηκε η Ελληνική Επανάσταση το 1821, δείχνει την τραγικότητα των στιγμών εκείνων σε όλη τη δραματικότητά τους. Ο Γρηγόριος Ε’ απαγχονίστηκε, όπως γνωρίζετε, ως τιμωρία για την επανάσταση των συμπατριωτών του στον Μοριά. Οι ρωμιοί Πατριάρχες αντιμετώπισαν συχνά την εχθρικότητα των τουρκικών Αρχών, ως εχθροί του τουρκισμού, ενώ παράλληλα καταγγέλλονται συχνά ως προδότες του έθνους των Ελλήνων από έλληνες υπερ-πατριώτες. […]

Το περασμένο Σάββατο, κατά την ενθρόνιση του νέου μητροπολίτου Σμύρνης, που ήταν αναμφίβολα μια ιστορική πρωτοβουλία του Πατριάρχη, ο Παναγιώτατος είπε: «Η Μήτηρ Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως ησθάνθη πολλάκις τους ήλους και την λόγχην του μαρτυρίου διά την απώλειαν των Επαρχιών αυτής και τον αφανισμόν του ποιμνίου της, ένεκα ιστορικών και άλλων συγκυριών, ουδέποτε όμως απεμπόλησε τα κανονικά δικαιώματά της, συνεχίζουσα την εκλογήν και χειροτονίαν Αρχιερέων εις τας απορφανισθείσας Επαρχίας. Ουχί ως πράξιν εθιμικήν διά να διατηρούνται δίκην μουσειακού εκθέματος και τεταριχευμένου πτώματος τίτλοι άνευ περιεχομένου και ουσίας, ως λέγουν τινές, αλλά διά να μη λησμονούνται αι πατρίδες εκείναι, διά τους Νεκρούς που περιμένουν, κατά την έκφρασιν της Διδούς Σωτηρίου∙ διά να μη σβεσθή το κερί της ελπίδος∙ διά να διατηρηθή ακοίμητος η κανδήλα της υπομονής, διά να έλθη πάλι με χρόνια με καιρούς το νόστιμον ήμαρ ειρηνικώς και αδελφικώς, χωρίς πολέμους και αιματοχυσίας, αλλά διά της αμοιβαίας καταλλαγής και αλληλοπεριχωρήσεως».

*Αποσπάσματα από διάλεξη του Ευάγγελου Χρυσού, ομότιμου καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας του ΕΚΠΑ, στο πλαίσιο εκδηλώσεως που είχε διοργανώσει στις 30 Σεπτεμβρίου 2016 η Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών για την 25ετή πατριαρχία του Βαρθολομαίου. Ο τίτλος της διαλέξεως ήταν ο εξής: «Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος και η ιστορική εμπειρία του Οικουμενικού Πατριαρχείου».

Ο Ευάγγελος Χρυσός

Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται με αφορμή τα ονομαστήρια του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, το σημερινό εορτασμό του Αγίου Αποστόλου Βαρθολομαίου, ουράνιου προστάτη του Παναγιωτάτου, του πρώτου μεταξύ των Προκαθημένων της Ορθοδοξίας.