Φερνάντο Πεσσόα: «Ποιος είμαι εγώ;»

Προσωπικότητα το δίχως άλλο ιδιόρρυθμη και πολυσχιδής, ο πορτογάλος λογοτέχνης Φερνάντο Πεσσόα γεννήθηκε στη Λισαβόνα στις 13 Ιουνίου 1888 και απεβίωσε στην ίδια πόλη στις 30 Νοεμβρίου 1935 εξαιτίας κίρρωσης του ήπατος.

Ο Πεσσόα υπέγραφε πολλά έργα του με τα ονόματα φανταστικών προσώπων που ο ίδιος αποκαλούσε «ετερώνυμα» και για τα οποία έγραφε τα εξής: «Τα γραπτά του Φερνάντο Πεσσόα ανήκουν σε δύο κατηγορίες, που ονομάζουμε ορθώνυμα και ετερώνυμα έργα. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ανώνυμο ή για ψευδώνυμο, γιατί δεν πρόκειται γι’ αυτό. Στην περίπτωση του ψευδωνύμου, το έργο είναι του δημιουργού προσωπικά, αλλά υπογεγραμμένο μ’ ένα όνομα που δεν είναι το δικό του· το ετερώνυμο έργο είναι του δημιουργού έξω από το πρόσωπό του, είναι μιας πλήρους προσωπικότητας, που έπλασε ο ίδιος, όπως θα ήταν τα λόγια ενός προσώπου σ’ ένα δράμα του».

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 23 Ιουνίου 2002, ημέρα Κυριακή, είχε φιλοξενηθεί ένα ενδιαφέρον κείμενο για τον Φερνάντο Πεσσόα, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου «Γράμματα στην Οφέλια» (εισαγωγή – μετάφραση – επίμετρο – σχόλια Μαρία Παπαδήμα, εκδόσεις Εξάντας, 2002). Συντάκτρια του κειμένου ήταν η Νανά Ησαΐα (1934-2003), συγγραφέας, μεταφράστρια, κριτικός και ζωγράφος. Σε αυτό διαβάζουμε τα εξής:

Η νεότερη άποψη της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής είναι ότι, όταν πρόκειται για έναν μεγαλοφυή δημιουργό, ακόμη και η πιο ασήμαντη σημείωσή του πρέπει να κρατηθεί. Έτσι, τα γράμματα στην Οφέλια, αν και αυτά καθαυτά δεν έχουν καμία λογοτεχνική αξία ή αξία σκέψης παρά σε ελάχιστα σημεία, αποτελούν μια εκπληκτική αποκάλυψη ως προς τη σχεδόν ανεξιχνίαστη φυσιογνωμία του Πεσσόα, του πιο σημαντικού πορτογάλου ποιητή και άλλωστε ενός εκ των πιο σημαντικών ποιητών του κόσμου.

Τα γράμματα αυτά προκαλούν μια οδυνηρή έκπληξη στον αναγνώστη του ψυχρού στοχαστή του διάσημου Βιβλίου της Ανησυχίας, του οποίου αποσπασματικές παρουσιάσεις έχουν γίνει από τις εκδόσεις Αστρολάβος και Αλεξάνδρεια.

Ο Πεσσόα γεννήθηκε το 1888 και πέθανε το 1935. Η ενός περίπου χρόνου πρώτη φάση του ειδυλλίου με την Οφέλια άρχισε και τέλειωσε το 1928, όταν η Οφέλια ήταν 19 ετών και ο Πεσσόα 32. Η δεύτερη φάση του, εννέα χρόνια αργότερα, κράτησε μόνο τέσσερις μήνες (Σεπτέμβριος 1929-Ιανουάριος 1930).

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.6.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ήδη στα 32 του χρόνια ο Πεσσόα είχε γράψει τον Φύλακα των κοπαδιών με το ετερώνυμο Αλμπέρτο Καέιρο, είχε πρωτοστατήσει στην περιπέτεια του Orfeu, είχε γράψει τις Ωδές του Άλβαρο ντε Κάμπος (άλλο ετερώνυμο), είχε δημοσιεύσει τον Antinous και τα δύσκολα αλλά αριστουργηματικά του αγγλικά 35 Σονέτα. Ας σημειωθεί ότι υπογράφει Το Βιβλίο της Ανησυχίας ως Μπερνάρντο Σοάρες. (Καθώς έχουμε να κάνουμε με μια περίπτωση ετεροπροσωπιών —«αδιάκοπα δημιουργώ προσωπικότητες» έγραψε—, δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε για ετερώνυμα, γιατί δεν πρόκειται για απλώς διαφορετικά ονόματα, αλλά για διαφορετικά πρόσωπα.)

Η Οφέλια ήταν ένα απλό κορίτσι που ήθελε να εργαστεί, αν και δεν είχε ανάγκη χρημάτων. Το χάσμα ανάμεσά τους ήταν τεράστιο, ωστόσο επικοινωνούσαν σε ένα ίδιο επίπεδο παιδικότητας (στην έκδοση υπάρχουν και ορισμένα γράμματα της Οφέλιας). Πρόκειται για δύο παιδιά που παίζουν με τον έρωτα ενός σχεδόν πλατωνικού σταδίου ανταλλαγής φιλιών. Συναντώνται σε ίδιες σύντομες διαδρομές αλλά και σε περιπάτους. Στα γράμματά τους η Οφέλια γίνεται Οφελίνια και τελικά Νινίνια, και ο Φερνάντο γίνεται Φερναντίνιο και μετά Νινίνιο.

Η πιο ευτυχισμένη σχέση είναι ίσως η ερωτική παιδική σχέση, προϋπόθεση της οποίας είναι η απουσία της σεξουαλικής ολοκλήρωσης. Μοιάζει να είναι πάντα στην αρχή, χωρίς μέση και τέλος. Αν και το τέλος εδώ έρχεται απότομα, το προκαλεί ο Πεσσόα, τόσο στην πρώτη φάση όσο και στη δεύτερη. Ωστόσο ήταν ερωτευμένος. Αντιδρά όπως θα αντιδρούσε οποιοσδήποτε όταν η Οφέλια τού γράφει για κάποιον νεαρό, όταν της βάζουν «λόγια», όταν δεν αποκλείει τον γάμο, καθώς του μιλούσε συχνά για γάμο η ίδια. «Αγαπήσατε σαν να μην ήσασταν ποιητής» του λέει σε ένα μεταθανάτιο αφιέρωμα ο φίλος του ποιητής Κάρλος Κεϊρός.

Σαν να μην ήταν ποιητής… Αλλά ήταν. Ήδη ο Άλβαρο ντε Κάμπος εμφανίζεται στα γράμματα της πρώτης εποχής επιδιώκοντας να διαλύσει τη σχέση. «Σήμερα», της γράφει, «έχεις στο πλευρό σου τον παλιό μου φίλο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο οποίος εν γένει είναι εναντίον σου». Στη δεύτερη φάση η παρουσία του είναι θεσμοθετημένη, τηλεφωνεί, όπως και εμφανίζεται. Η Οφέλια μιλάει γι’ αυτόν σαν να ήταν ένα πραγματικό εναντίον τους πρόσωπο. Και είναι. Αλλά δεν είναι κάποιος που απλώς δεν δέχεται τα παιδιαρίσματα του Φερνάντο. Είναι αυτός που έγραψε την Ωδή στην οποία ο Πεσσόα, σε θηλυκό ρόλο, θέλει να βιαστεί και να ξεσκιστεί από πειρατές και τα κομμάτια του να πεταχθούν στα καταστρώματα των πλοίων τους.

Αυτή η Ωδή είναι το ένα από τα δύο μόνο σεξουαλικά ποιήματα που έγραψε και θεωρούσε σαν ένα ξέσπασμα, αλλά το ομοφυλόφιλο στοιχείο εμφανίζεται και αλλού. Είχε πει ωστόσο ότι, αν αυτά που περνούσαν από τον νου του έφθαναν ως το σώμα του, θα του προκαλούσαν φρίκη. Στο Βιβλίο της Ανησυχίας γράφει: «Ο πραγματικός αισθησιασμός δεν έχει για μένα κανενός είδους ενδιαφέρον — τίποτα που να έχει σχέση ούτε με την πραγματικότητα ούτε με το όνειρο». Και ακόμη λέει: «Απορρίπτω την πραγματική ζωή σαν μια καταδίκη, αρνούμαι το όνειρο σαν μια τιποτένια απελευθέρωση, όμως βιώνω την πιο αηδιαστική, την πιο πληκτική μορφή της πραγματικής ζωής και συγχρόνως το εντονότερο και διαρκέστερο όνειρο».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.6.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η αινιγματική προσωπικότητά του έχει ελκύσει πολλούς μελετητές. Η πολλαπλότητα των προσώπων όμως αποτελεί κοινή εμπειρία για τους δημιουργούς, απλώς ο Πεσσόα στήριξε σε αυτήν το έργο του — αν και το ομοφυλόφιλο στοιχείο, όπως και ο αλκοολισμός, στον οποίο κατέληξε, δημιουργούν πρόσθετες δυσκολίες.

«Ποιος είμαι εγώ;» αναρωτιέται. «Τι λοιπόν είναι αυτό που μεσολαβεί ανάμεσα σ’ εμένα και στον εαυτό μου;» Αλλά ο εαυτός παραμένει ο μεγάλος άγνωστος και γίνεται μόνο ελάχιστα γνωστός διά μέσου των προσωπείων τού εγώ, που αποτελούν και τα διάφορα πρόσωπά μας. «Το προσωπείο είναι το πρόσωπο» έγραψε η Σόνταγκ.

Η Μαρία Παπαδήμα στην εισαγωγή, όπως και στο επίμετρο, μας δίνει πλήθος πληροφοριών. Ειδικά στο επίμετρο βρίσκουμε συγκεντρωμένα όλα τα κομμάτια που έγραψε για τον έρωτα ο Πεσσόα στο Βιβλίο της Ανησυχίας, στα οποία υπό τον τίτλο «Οπτικός εραστής» αντιμετωπίζουμε μία από τις πιο παράδοξες αντιλήψεις για τον έρωτα. Δεν τον ενδιαφέρει, λέει, η ψυχή, γιατί η ψυχή είναι πάντα ίδια, μόνο το εξωτερικό της περίβλημα έχει σημασία γι’ αυτόν. Τον ενδιαφέρει η εικόνα του άλλου προσώπου. Θα μπορούσε να πει κανείς, η εικονική πραγματικότητά του.

Τελειώνοντας θα ήθελα να παραθέσω ένα στίχο του: «Μέσα μου ό,τι αισθάνεται πρέπει να σκέφτεται». Αυτό το αυστηρό «πρέπει» ίσως να εξηγεί πολλά.